ประติมากรรมเทวดา : สกุลช่างหริภุญไชย

ประติมากรรมเทวดา : สกุลช่างหริภุญไชย (๒)

วิหารวัดเจ็ดยอดมุมตะวันออกเฉียงเหนือ

ประติมากรรมเทวดาแห่งวัดมหาโพธารามหรือวัดเจ็ดยอด เป็นอารามที่อยู่นอกเมืองเชียงใหม่ทางทิศตะวันออกเฉียงเหนือ

ปัจจุบันเนื่องจากตัวเมืองได้ขยายออกไป วัดนี้จึงกลายเป็นวัดที่อยู่ในตัวเมือง ตามตำนานกล่าวว่าวันหนึ่งพญาติโลกราชได้ทรงสดับพระธรรมเทศนาโดยพระภิกษุจากลังกา ว่าด้วยอานิสงส์แห่งการปลูกไม้มหาโพธิ์ จึงดำรัสสั่งให้อำมาตย์หาสถานที่อันควร

ซึ่งก็ได้ที่แห่งหนึ่งใกล้แม่น้ำโรหิณี (โรหิณีนที) หรือที่เรียกว่าน้ำแม่ข่า ทรงให้สร้างพระอารามขึ้น และนำเมล็ดมหาโพธิ์จากลังกามาปลูกไว้เมื่อ พ.ศ. ๑๙๙๙ พระอารามจึงมีนามว่า วัดมหาโพธาราม กล่าวว่าพระองค์ทรงสร้างพระอารามนี้ เพื่อให้เป็นที่พำนักแด่พระอุตตมปัญญาเถระ ภิกษุจากลังกา

บางที่เชื่อว่าทรงสร้างเพื่อฉลองพระพุทธศาสนา ครบอายุยี่สิบศตวรรษด้วย นอกจากนี้ยังโปรดให้ตกแต่งปลูกสร้างสถานที่ ๗ แห่ง เรียกว่า สัตตมหาสถานภายในวัด สมมุติให้เป็นเสมือนสถานที่ที่พระพุทธเจ้าทรงประทับก่อนเสด็จประกาศพระศาสนา

วิหารเจ็ดยอดนั้นเป็นสถานที่สมมุติว่า เป็นที่ทรงประทับตรัสรู้ คือ โพธิบัลลังก์ ภายในวิหารมีพระพุทธรูปปางมารวิชัย ภายนอกประดับประติมากรรมเทวดาประคองอัญชลี ซึ่งเป็นไปตามคตินิยมที่กล่าวว่า มีเทพชุมนุมนมัสการเมื่อพระพุทธองค์ทรงตรัสรู้

ดังเรื่องราวในพุทธประวัติตอน ปฐมสมโพธิกถา กล่าวถึงเทวดามาชุมนุมและมีดอกไม้สวรรค์โปรยลงมา ปูนปั้นดอกไม้ประกอบกับลายประดิษฐ์ ที่เป็นแถบพลิ้วที่ผนังด้านนอกวิหารข้างประติมากรรมเทวดา ทำให้ดูเหมือนเคลื่อนไหวได้ ประดุจถูกโปรยมาจากสวรรค์

ในปี พ.ศ. ๒๐๒๐ ได้ทรงให้มีการทำสังคายนาพระไตรปิฎกที่วัดนี้ กล่าวกันว่าเป็นครั้งที่ ๘ ของโลก เมื่อเสร็จแล้วโปรดให้สร้างหอมณเฑียรธรรมสำหรับไว้พระไตรปิฎก วัดเจ็ดยอดเป็นวัดที่พระเถระสำคัญหลายรูปในสมัยนั้นพำนักอยู่ เช่น พระโพธิรังสีเถระ ผู้รจนาคัมภีร์จามเทวีวงศ์ และสิหิงคนิทาน พระรัตนปัญญเถระ ผู้รจนาชินกาลมาลีปกรณ์ เป็นต้น

พญาติโลกราชเสวยราชสมบัติอยู่ ๔๕ พรรษาจึงเสด็จสู่สวรรคต พระยอดเชียงรายผู้เป็นพระราชนัดดา ซึ่งเสวยราชสมบัติต่อมา ได้ถวายพระเพลิงพระบรมศพพญาติโลกราชที่วัดนี้ และได้สร้างเจดีย์องค์ใหญ่บรรจุพระอัฐิอังคารธาตุไว้ภายใน

สถูปเจดีย์บรรจุพระอัฐิพญาติโลกราช

วิหารเจ็ดยอดนี้ น่าจะมีต้นแบบสร้างขึ้นครั้งแรกในประเทศอินเดีย คือ มหาวิหารที่พุทธคยา ณ สถานที่พระพุทธเจ้าทรงตรัสรู้ การสร้างวิหารเช่นนี้ที่วัดมหาโพธาราม ก็น่าจะเป็นเช่นเดียวกัน โดยสมมุติเป็นสถานที่ทรงตรัสรู้

มหาวิหารที่พุทธคยาได้รับการถ่ายแบบไปสร้างยังเมืองต่าง ๆ เช่น ที่พุกาม เรียกว่า วิหารมหาโพธิ์ โดยทั่วไปในปัจจุบันเชื่อกันว่า วิหารวัดเจ็ดยอดคงถ่ายแบบจากวิหารมหาโพธิ์ที่พุกาม ซึ่งสร้างเมื่อ พ.ศ. ๑๘๕๙

แต่ก็มีนักวิชาการบางท่านกล่าวว่า วิหารเจ็ดยอดนั้นจำลองแบบจากพุทธคยาอินเดีย แต่มีขนาดเล็กกว่ามาก โดยเฉพาะ สมหมาย เปรมจิตต์ และคณะเชื่อว่า ช่างล้านนาได้ไปลอกแบบมหาโพธิ์วิหารที่พุทธคยา โดยกล่าวว่า การศึกษาเปรียบเทียบวิหารวัดเจ็ดยอดกับมหาโพธิ์วิหารที่พุทธคยา และพุกาม

จึงเชื่อว่าวิหารวัดเจ็ดยอดมีความคล้ายคลึงกับมหาโพธิ์วิหารพุทธคยามากชนิด ชิ้นต่อชิ้น แม้แต่เครื่องทรง เครื่องประดับของเทวดา ก็เป็นอย่างรูปเทวดาจำหลักที่พุทธคยา ไม่มีผิด โดยเฉพาะเครื่องทรงที่สำคัญคือ สร้อยมาลัยรอบคอ ธุรำหรือสังวาล รัดพัสตร์หรือรัดองค์ และรัดข้อหรือทองกร

วิหารวัดเจ็ดยอด ด้านทิศตะวันตกเฉียงเหนือ

วิหารวัดเจ็ดยอด ด้านทิศใต้

วิหารเจ็ดยอดก่อสร้างด้วยศิลาแลง ด้านหน้าอยู่ทิศตะวันออก ผังเป็นรูปสี่เหลี่ยมผืนผ้า ประกอบด้วยส่วนสำคัญ ๓ ส่วน คือ

๑. ส่วนฐาน เป็นฐานแบบฐานบัวและหน้ากระดาน ให้ลักษณะโค้งนูน เว้า ลดหลั่นกันไปคล้ายฐานโบสถ์วิหารทั่ว ๆ ไป

๒. ส่วนที่เป็นคูหาก่อด้วยศิลาแลงหลายชั้น เป็นโครงสร้างเพื่อรับน้ำหนักหลังคา ส่วนนี้มีลักษณะคล้ายอุโมงค์มีเพดานโค้ง

๓. ส่วนบนเป็นหลังคาแบบดาดฟ้า มีบันไดเดินขึ้นไปได้ บนหลังคามีองค์ประกอบเป็นเจดีย์ ๗ ยอด ตัวอาคารออกแบบยักเยื้องโดยการย่อมุมและให้มีความสูงลดหลั่นกัน บริเวณด้านหน้าและหลังยกเก็จ (ย่อมุม) ยื่นออกไปทั้ง ๒ ด้าน

การออกแบบเช่นนี้ ทำให้ตัวอาคารดูแล้วเกิดความรู้สึกว่าไม่ใหญ่โตหรือทึบตันนัก นอกจากนี้ผนังด้านนอกได้ถูกแบ่งเป็นพื้นที่ส่วนย่อยต่าง ๆ แบ่งตามแนวระนาบโดยมีแนวปูนปั้นโค้งนูนคั่นกลาง (ลูกแก้ว) ทำให้รู้สึกลดความสูงลงได้

ส่วนแนวตั้งก็ได้แบ่งเป็นช่อง ๆ อีกด้วย เสาอิงแปดเหลี่ยมประกบไว้ ทำให้ได้พื้นที่สี่เหลี่ยมเป็นจังหวะ ภายในช่องสี่เหลี่ยมประดับด้วยประติมากรรมเทวดาปูนปั้นนูนสูงช่องละองค์

ประติมากรรมเทวดา บริเวณย่อเก็จตะวันตกเฉียงเหนือ

ผนังด้านนอกตามแนวยาวทั้ง ๒ ด้าน ประดับด้วยประติมากรรมเทวดาในท่านั่งประคองอัญชลี ๒ แถว ส่วนบริเวณยกเก็จย่อมุมด้านหลัง เป็นเทวดายืนบนฐานดอกบัวประคองอัญชลีช่องละองค์คั่นด้วยเสาอิง เนื่องจากอยู่ตรงย่อมุมจึงยืนตั้งฉากกัน

เนื่องจากช่องบริเวณนี้สูงแคบ การใช้เทวดายืนจึงเหมาะสมกับเนื้อที่ ผนังด้านหน้าชำรุดมาก แต่พอจะเห็นร่องรอยว่ามีประติมากรรมปูนปั้นเทวดาท่ายืนอยู่ ส่วนผนังด้านหลังชำรุดเช่นกัน แต่มีส่วนของของประติมากรรมเหลืออยู่ บ่งบอกว่าเป็นเทวดาในท่ายืนเอียงตัวเล็กน้อยในท่าเทพลีลา

แสดงอิริยาบถของการก้าวพระบาทและหันพระพักตร์ไปสู่คูหาด้านละรูป พระหัตถ์ถือช่อดอกไม้ไม่ใช่การประนมหัตถ์ ให้ความหมายถึงการนำช่อดอกไม้มาบูชาพระพุทธเจ้า ซึ่งภายในคูหาด้านหลังประดิษฐานพระพุทธรูปอยู่ ๑ องค์

ประติมากรรมที่ผนังด้านด้านหน้านั้นชำรุด ที่ยังเหลือ ๑ องค์บริเวณผนังย่อมุมซีกขวาของวิหาร เป็นเทวดานั่งมิได้พนมกร แต่ชูพระหัตถ์ขวาพับขึ้นเหมือนกับการถือช่อดอกไม้ เช่น ประติมากรรมที่วัดพระสิงห์ฯ เนื่องจากเป็นประติมากรรมนูนสูงเกือบลอยตัว และมีขนาดใหญ่

บางองค์ใหญ่กว่าตัวคน ช่างจึงสกัดผนังศิลาแลงแล้วฝังอิฐเป็นโกลนเพื่อยึดเหนี่ยวให้ประติมากรรมติดผนังได้ดี ประติมากรรมเทวดามีทั้งหมด ๗๐ รูป ยืน ๒๖ และนั่ง ๔๔ รูป เทวดายืนมีขนาดสูงประมาณ ๒.๕๐ เมตร ส่วนเทวดานั่งมี ๒ ขนาด ขนาดใหญ่หน้าตักกว้างประมาณ ๑.๒๕ เมตร ขนาดเล็กหน้าตักกว้างประมาณ ๑.๐๕ เมตร

ประติมากรรมเทวดา บริเวณย่อเก็จตะวันตกเฉียงเหนือแถวล่าง

ประติมากรรมเทวดา บริเวณย่อเก็จตะวันตกเฉียงเหนือแถวบน

ประติมากรรมเทวดา บริเวณย่อเก็จตะวันตกเฉียงใต้แถวบน

ประติมากรรมเทวดา บริเวณย่อเก็จตะวันตกเฉียงใต้แถวล่าง

ประติมากรรมเทวดา บริเวณย่อเก็จตะวันตกเฉียงใต้แถวบน

ประติมากรรมเทวดาแห่งวัดเจ็ดยอดนี้ ทั้งที่ยืนและนั่งจะมีลักษณะในเรื่องมุทราหรือทิพย์กริยา ภังคะหรืออิริยาบถ และคุณะหรือคุณลักษณะต่าง ๆ ที่เหมาะสมและสวยงาม กล่าวคือ เทวดาที่ยืนจะอยู่ในท่าดูสบาย ๆ มีอิริยาบถคล้าย ๆ กันเกือบแยกกันไม่ออก แต่อาจแบ่งได้ ๓ อิริยาบถ คือ

๑. ยืนให้ลำตัวเหมือนพิงกับผนังตรง ๆ

๒. หมุนพระบาททั้ง ๒ เอียงไปข้างหนึ่งเล็กน้อย พร้อมกับเอี้ยวตะโพก และเอียงไหล่และหน้าให้อ่อนช้อยเล็กน้อย

๓. ยืนโดยหมุนลำตัวเอียงออกจากผนังเล็กน้อย พร้อมกับหันหน้าตรงแต่เอียงพระเศียร และบิดเอี้ยวพระเศียรและพระองค์เล็กน้อย และเห็นพระบาทไปข้างหนึ่งเล็กน้อยเช่นกัน ส่วนมือนั้นอยู่ในท่าประนม นับเป็นอริยบทที่ค่อนข้างไปทางนาฏลีลาที่อ่อนช้อย

นอกจากจะสง่างามแล้วยังให้ความรู้สึก ความมีชีวิตชีวาอีกด้วย สำหรับที่เป็นองค์นั่งก็มีลักษณะคล้ายกับท่ายืนดังกล่าวเช่นกัน ท่านั่งนั้นมีทั้งขัดสมาธิราบธรรมดาและขัดสมาธิเพชร คือ เท้าขัดกัน และเห็นฝ่าเท้าหงายขึ้นทั้ง ๒ ข้าง

องค์ประกอบและการจัดวางประติมากรรมเทวดา ในแต่ละช่องของผนังนั้นให้ลักษณะของการจัดองค์ประกอบแบบซ้ำ ๆ กัน แต่ในรายละเอียดรูปพระพักตร์รวมทั้งอารมณ์ที่แสดงออก อาภรณ์และเครื่องประดับตกแต่งต่าง ๆ ไม่ซ้ำแบบกันเลย

ทำให้เกิดความงามน่าชมไม่น่าเบื่อ นับเป็นรูปแบบของศิลปกรรมที่สูงเด่นของล้านนา นอกจากนี้นายช่างยังได้ออกแบบให้ผนังที่เป็นฉากหลังของเทวดา ไม่มีช่องว่างจนเกินไป โดยให้ภูษาทรงของเทวดาพลิ้วคลี่ขยาย ไปรับกับลายปูนปั้นช่อดอกไม้ ใบไม้แบบต่าง ๆ ที่จัดวางไว้ได้จังหวะพอดี

ช่อดอกไม้บางตำแหน่งปั้นลอยตัวจากผนัง กลีบดอกคลี่บานใบไม้พลิกพลิ้วเลียนแบบธรรมชาติ เป็นลายพันธุ์พฤกษาชนิดเครือเถา ประกอบกับมีลายประดิษฐ์ที่เป็นแถบพลิ้วอยู่ด้วย องค์ประกอบเหล่านี้ทำให้ผนังดูไม่เรียบจนเกินไป และยังช่วยขับให้องค์เทวดาเด่นขึ้น

ดอกไม้มีขนาดต่าง ๆ กลีบชั้นเดียวและกลีบซ้อน ๒ ชั้นเป็นกลีบเล็กและกลีบใหญ่ นอกจากนี้ยังปั้นแต่งจากมุมมองต่าง ๆ เช่น มุมมองจากด้านบนแสดงให้เห็นการเรียงซ้อนของกลีบดอกและเกสรอยู่ตรงกลาง มุมมองจากด้านข้างแสดงรูปทรงและกลีบดอกทางด้านข้าง

นับเป็นการนำเค้าโครงจากธรรมชาติมาประดิษฐ์ให้งดงาม ช่อดอกไม้เหล่านี้เมื่อรวมกับแถบลายประดิษฐ์ที่เป็นองค์ประกอบอยู่ด้วยนั้น ทำให้เกิดลีลาการเคลื่อนไหวได้เป็นอย่างดี เสมือนถูกโปรยลงมาเป็นทิพย์มาลีจากสรวงสวรรค์ดังกล่าวแล้ว

ประติมากรรมเทวดาประดับผนังวิหารด้านเหนือ

ประติมากรรมเทวดานั่งประดับผนังวิหารด้านเหนือ

ประติมากรรมเทวดานั่งประดับผนังวิหารด้านเหนือ

ประติมากรรมเทวดานั่งประดับผนังวิหารด้านเหนือ

ประติมากรรมเทวดานั่งประดับผนังวิหารด้านเหนือ