คัดมาแล้ว! 10 หลักธรรมสำคัญทางพระพุทธศาสนา ออกสอบบ่อย

ถ้าพูดถึง ‘วิชาพระพุทธศาสนา’ เชื่อว่าเรื่องที่น้องๆ ชาว Dek-D นึกถึงเป็นอันดับต้นๆ คงเป็น ‘หลักธรรมคำสอน’ ของพระพุทธเจ้า ซึ่งในหลักสูตรมีมาตรฐานการเรียนรู้ว่า น้องๆ จะต้องวิเคราะห์หลักธรรม คติธรรม ที่เกี่ยวข้องกับวันสำคัญของศาสนา และปฏิบัติตนได้อย่างถูกต้อง ทั้งนี้ หลักธรรมต่างๆ ก็สามารถนำมาประยุกต์ใช้ในชีวิตประจำวันได้อีกด้วย

ในวันนี้คอลัมน์ ‘รู้ไว้เผื่อออกสอบ’ ได้รวบรวมและสรุป 10 หลักธรรมสำคัญที่ออกสอบบ่อยมาให้ทุกคน โดยบทความนี้เราจะเน้นกันที่หลักธรรมที่สอดคล้องกับ ‘หลักอริยสัจ 4’ กันค่ะ อ่านจบกันแล้วอย่าลืมทำแบบทดสอบความรู้จากข้อสอบเข้ามหา’ลัยจริงด้านล่างกันด้วยนะคะ

ความสำคัญของหลักธรรมทางพระพุทธศานา

หลักธรรมคำสอนเป็นสิ่งสำคัญของแต่ละศาสนา สำหรับหลักธรรมคำสอนของพระพุทธศาสนา พระพุทธเจ้าเป็นผู้ค้นพบและนำมาเผยแผ่ เพื่อให้เกิดความสงบสุข ดังนั้น การศึกษาหลักธรรมคำสอนของพระพุทธเจ้า จึงถือเป็นสิ่งสำคัญของพุทธศาสนิกชน เพื่อที่จะได้นำหลักธรรมมาเป็นแนวทางในการดำเนินชีวิตได้อย่างถูกต้องและราบรื่น  

จริงๆ แล้วหลักธรรมคำสอนของพระพุทธเจ้ามีมากมายหลายคำสอน แต่เชื่อว่าน้องๆ ทุกคนคงจะคุ้นเคยหรือได้ยิน “อริยสัจ 4” กันบ่อยๆ ซึ่งชาวพุทธหลายคนก็มีความเชื่อว่า อริยสัจ 4 คือ หัวใจสำคัญของพระพุทธศานา เพราะเป็นหลักธรรมที่ครอบคลุมของพระธรรมคำสอนทั้งหมดเอาไว้  

อริยสัจ 4 หลักคำสอนที่สำคัญที่สุดของพระพุทธศานา

อริยสัจ 4 คือ หลักความจริงอันประเสริฐ  4 ประการ เป็นหลักธรรมที่พระพุทธเจ้าตรัสรู้ (วันวิสาขบูชา) และแสดงไว้ในวันที่ประกาศศาสนาครั้งแรก (วันอาสาฬหบูชา)  ซึ่งถือเป็นหลักธรรมแห่งการดับทุกข์ ที่สามารถนำไปปรับใช้ และเป็นวิธีแก้ปัญหาในชีวิตจริงได้ ประกอบด้วย…  

• ทุกข์ - การมีอยู่ของทุกข์ คือ การสำรวจความไม่สบายกาย สบายใจของตนเอง
• สมุทัย - เหตุแห่งทุกข์ คือ การค้นหาสาเหตุของทุกข์ว่าเกิดจากอะไร
• นิโรธ - การดับทุกข์ คือ เป้าหมายของการดับทุกข์
• มรรค - หนทางนำไปสู่การดับทุกข์ คือ วิธีการแก้ไขปัญหา

อริยสัจ 4 ถือเป็นศูนย์รวมหลักธรรมคำสอนทั้งหมดของพระพุทธเจ้า ถ้าเราเปรียบอริยสัจ 4 เป็นต้นไม้ หลักธรรมนี้ก็เป็นลำต้นที่ยังมีกิ่งก้านสาขาแตกแยกย่อยออกไปอีก ซึ่งกิ่งเหล่านั้นก็เปรียบเสมือนหลักธรรมอื่นๆ ที่สอดคล้องกับหลักอริยสัจ 4 นั่นเอง จะมีอะไรบ้าง มาดูกันค่ะ

หลักธรรมที่สอดคล้องกับ “ทุกข์” ตามหลักอริยสัจ 4  

ทุกข์ (ธรรมที่ควรรู้) คือ ความไม่สบายกาย ไม่สบายใจ ไม่ว่าจะเป็นเด็กหรือผู้ใหญ่ ต่างก็มีความทุกข์ด้วยกันทั้งนั้น ซึ่งหลักธรรมที่สอดคล้องกับทุกข์ มีดังนี้

ขันธ์ 5 - องค์ประกอบของชีวิต  

หรือเบญจขันธ์ หมายถึง กองแห่งรูปธรรมและนามธรรมทั้ง 5 ที่ทำให้เกิดเป็นชีวิต ถ้าพูดให้เข้าใจได้ง่ายๆ ก็คือ ส่วนประกอบ 5 อย่าง ที่รวมกันแล้วก่อให้เกิดเป็นคนและสัตว์ขึ้นมา เน้นสอนในเรื่องสังขารเป็นหลัก โดยให้มองเห็นความเป็นจริงว่าสังขารเป็นสิ่งที่ปรุงแต่งขึ้นมา ไม่มีความเที่ยง และก่อให้เกิดทุกข์หลายอย่าง  ขันธ์ 5 ประกอบด้วยรูปธรรมและนามธรรม แยกเป็น 1 รูป 4 นาม ได้แก่  

1. รูปขันธ์ คือ ส่วนที่เป็นรูปร่าง รูปธรรมทั้งหมดที่ต้องสลายไป เพราะเหตุปัจจัยต่าง ๆ ได้แก่ ส่วนประกอบของชีวิตที่เป็นร่างกาย และพฤติกรรมทั้งหมด
2. เวทนาขันธ์ คือ ความรู้สึกของกายและใจที่เกิดขึ้นจากประสาทสัมผัสและการรับรู้ มี 3 อย่าง คือ ความสุขกายสุขใจ, ความทุกข์กายทุกข์ใจ และความรู้สึกเฉยๆ
3. สัญญาขันธ์ คือ ความจำได้ (จำรูป จำรส จำกลิ่น จำเสียง จำสัมผัส) ทั้งที่เป็นรูปธรรมและนามธรรม เช่น  รู้ว่าผงสีขาว รสเค็ม เรียกว่า เกลือ
4. สังขารขันธ์ คือ การที่จิตของเราคิดปรุงแต่งไปในทางที่ดี ชั่ว หรือเป็นกลาง ซึ่งเป็นขั้นตอนที่ก่อให้เกิดพฤติกรรมทั้งทางดีและทางชั่ว หรือเป็นแรงจูงใจ แรงผลักดันให้เรากระทำการอย่างใดอย่างหนึ่ง
5. วิญญาณขันธ์ คือ การรับรู้อารมณ์ ความรู้สึกของใจ ผ่านประสาทสัมผัส 6 อย่าง หรืออาตยนะ 6 คือ
   • จักขุวิญญาณ หรือ ความรู้อารมณ์ทางตา (เห็น)
   • โสตวิญญาณ หรือ ความรู้อารมณ์ทางหู (ได้ยิน)
   • ฆานวิญญาณ หรือ ความรู้อารมณ์ทางจมูก (ได้กลิ่น)
   • ชิวหาวิญญาณ หรือ ความรู้อารมณ์ทางลิ้น (รู้รส)
   • กายวิญญาณ หรือ ความรู้อารมณ์ทางกาย (รู้สิ่งต้องกาย)
   • มโนวิญญาณ หรือ ความรู้อารมณ์ทางใจ (รู้เรื่องในใจ)

หลักธรรมที่สอดคล้องกับ “สมุทัย” ตามหลักอริยสัจ 4  

สมุทัย (ธรรมที่ควรละ) คือ เหตุแห่งความทุกข์ หรือสิ่งที่ทำให้เกิดทุกข์ เพราะความทุกข์หรือปัญหาต่างๆ  ที่เกิดขึ้น ล้วนมีสาเหตุเกิดจากอะไรบางอย่าง โดยหลักธรรมที่ควรละ เพื่อไม่ให้เกิดทุกข์ต่างๆ มีดังนี้       

นิวรณ์ 5 - สิ่งปิดกั้นความดี

หมายถึง สิ่งที่ปิดกั้นขัดขวางไม่ให้บรรลุความดี หรือปิดกั้นความดีไม่ให้เข้าถึงจิตใจของเรา  ถือเป็นอุปสรรคสำคัญที่ทำให้ผู้ปฏิบัติบรรลุธรรมไม่ได้ หรือทำให้เลิกล้มความตั้งใจปฏิบัติไป ถ้าพูดให้เข้าใจง่ายๆ ก็คือ สิ่งที่ปิดกั้นขัดขวางเราไม่ให้มีสมาธิทำสิ่งใดสิ่งหนึ่งได้สำเร็จ จนก่อให้เกิดความทุกข์ แบ่งเป็น 5 อย่าง ได้แก่  

1. กามฉันทะ - ความพอใจในกาม หมายถึง กลุ่มอารมณ์ประเภทความลุ่มหลง ความรักใคร่ ความต้องการทางเพศ การติดใจ ความต้องการ ความปรารถนา ความหลงใหลใฝ่ฝัน
2. พยาบาท - ความปองร้าย หมายถึง กลุ่มอารมณ์ประเภทความโกรธ ความเกลียด ความแค้น ความริษยา ความดูหมิ่น ความผูกใจเจ็บ ความขัดเคืองใจ
3. ถีนมิทธะ - ความง่วงเหงาหดหู่ หมายถึง กลุ่มอารมณ์ประเภทความขี้เกียจ ท้อแท้ เศร้าซึม หมดหวัง เสียใจ ไร้กำลังใจ ไม่ฮึกเหิม เบื่อ เซ็ง
4. อุทธัจจะกุกกุจจะ - ความฟุ้งซ่านรำคาญใจ หมายถึง กลุ่มอารมณ์ประเภทวิตกกังวล ระแวง กลัว คิดมาก
5. วิจิกิจฉา - ความลังเลสงสัย หมายถึง กลุ่มอารมณ์ประเภทความไม่แน่ใจ ลังเลใจ สงสัย กังวล ไม่มั่นใจ

วิบัติ 4 - ความบกพร่อง 4 ประการ

มีอีกชื่อเรียกว่า หลักกรรม หรือกฎแห่งกรรม หมายถึง ความบกพร่องขององค์ประกอบต่างๆ ที่ไม่อำนวยให้กรรมปรากฏผลดี แต่กลับทำให้ปรากฏผลชั่ว ถ้าอธิบายสั้นๆ ง่ายๆ เลยก็คือ หว่านพืชเช่นใดได้ผลเช่นนั้น หรือทำดีได้ดี ทำชั่วได้ชั่ว นั่นเอง แบ่งออกเป็น 4 อย่าง  

1. คติวิบัติ คือ สถานที่หรือสภาพแวดล้อมไม่เหมาะสม ไม่เกื้อกูล แก่การทำให้เราเกิดความดี เช่น เกิดในภพ หรือประเทศที่ไม่เจริญ หรือมีแต่ตัวอย่างที่ไม่ดีให้เราเห็น
2. อุปธวิบัติ คือ การมีบุคลิกบกพร่อง เช่น ร่างกายพิการ อ่อนแอ ซึ่งอาจทำให้เสียโอกาสดีๆ บางอย่างไป
3. กาลวิบัติ คือ การกระทำที่ไม่ถูกเวลา ไม่ถูกจังหวะ เช่น เกิดในยุคที่ไม่ดี ยกย่องคนชั่ว ไร้ศีลธรรม หรือทำอะไรไม่ถูกที่ไม่ถูกเวลาก็อาจจะทำให้เจอสิ่งที่ไม่ดีได้
4. ปโยควิบัติ คือ เรื่องที่ทำบกพร่อง เช่น การทำงานไม่ครบถ้วนไม่ต่อเนื่อง ทำครึ่งๆ กลางๆ ไม่ตรงกับความถนัดหรือความสามารถของตน

อกุศลกรรมบถ 10 - ทางแห่งความชั่ว

หมายถึง ทางทำความชั่ว หรือกรรมชั่ว ที่เป็นทางนำไปสู่ความทุกข์และความเดือดร้อน แก่ตนเอง ผู้อื่น และสังคม ซึ่งมีทั้งหมด 10 ประการ โดยจะแบ่งออกเป็น 3 กลุ่ม คือ กายกรรม วจีกรรม และมโนกรรม

กายกรรม - การทำชั่วทางกาย  

• ปาณาติปาตา - ฆ่าสัตว์ ตัดชีวิต
• อทินนาทานา - ลักขโมย
• กาเมสุมิจฉาจาร - ประพฤติผิดในกาม

วจีกรรม - การทำชั่วทางวาจา  

• มุสาวาท - พูดโกหก หลอกลวง
• ปิสุณาวาจา - พูดส่อเสียด เหน็บแนม
• ผรุสาวาจา - พูดหยาบคาย
• สัมผัปปลาปะ - พูดเพ้อเจ้อ ไร้สาระ

มโนกรรม - การทำชั่วทางใจ

• อภิชฌา - คิดอยากได้ของผู้อื่น
• พยาบาท- คิดร้ายกับผู้อื่น
• มิจฉาทิฐิ - เห็นผิดจากคลองธรรม เช่น ไม่เชื่อว่าทำดีได้ดี ทำชั่วได้ชั่ว

อบายมุข 6 - ทางแห่งความเสื่อม  

หมายถึง หนทางหรือช่องทางแห่งความเสื่อม และความพินาศของทรัพย์สมบัติและตนเอง มี 6 ประการ ดังนี้

1. ติดสุราและของมึนเมาทุกชนิด รวมถึงบุหรี่ 
   • โทษ : เสียทรัพย์ เกิดการทะเลาะวิวาท เสียสุขภาพ เสียชื่อเสียง บั่นทอนสติ
2. ชอบเที่ยวกลางคืน เป็นนักท่องราตรี เช่น ร้านคาราโอเกะ ร้านเหล้า ผับ บาร์
   • โทษ : ไม่รักษาตัวเอง ครอบครัว และทรัพย์ เป็นเป้าหมายโดนใส่ความ คนรอบตัวไม่ไว้ใจ
3. ชอบเที่ยวดูการละเล่น เช่น การแสดง งานบันเทิง คอนเสิร์ต
   • โทษ : ใจจดจ่ออยู่กับการเที่ยว ไม่เป็นอันทำมาหากิจ เสียเวลา เสียเงิน คนเชื่อถือน้อยลง ถูกมองว่าเป็นคนไม่เอาการเอางาน
4. ติดการพนัน เช่น เล่นไพ่ เล่นหวย พนันบอล
   • โทษ : กลายเป็นคนลุ่มหลงเล่นแล้วไม่อยากหยุด เสียทรัพย์ ไม่มีใครเชื่อถือ คนรอบตัวดูหมิ่น ไม่มีใครอยากคบด้วย
5. ขี้เกียจ ไม่ทำงาน
   • โทษ : ชีวิตตกต่ำไม่เจริญก้าวหน้า มีแต่ความอยากลำบาก ขัดสนในชีวิต
6. คบคนชั่ว
   • โทษ : กลายเป็นคนชั่วตามคนที่คบ ได้รับความทุกข์ความเดือดร้อนตามไปด้วย

หลักธรรมที่สอดคล้องกับ “นิโรธ” ตามหลักอริยสัจ 4  

นิโรธ (ธรรมที่ควรบรรลุ) คือ การดับทุกข์หรือดับปัญหาต่างๆ   เพื่อให้เกิดความสุข ในพุทธศาสนามีหลักคำสอนเกี่ยวกับเรื่องความสุขมากมาย โดยจุดหมายสูงสุด คือ นิพพาน  ซึ่งมีหลักธรรมที่สอดคล้อง ดังนี้

นิโรธ 5 - ภาวะไร้กิเลส

หมายถึง ความดับกิเลส ภาวะไร้กิเลสและไม่มีทุกข์เกิดขึ้น เป็นหลักธรรมที่สามารถนำไปใช้ในชีวิตประจำวันได้ ซึ่งมี 5 ประการ ได้แก่

1. วิกขัมภนนิโรธ - ดับทุกข์ด้วยการข่มไว้
2. ตทังคนิโรธ - ดับกิเลสด้วยธรรมที่เป็นคู่ปรับ หรือธรรมที่ตรงข้าม
3. สมุจเฉทนิโรธ - ดับทุกข์ด้วยการตัดขาด
4. ปฏิปัสสัทธินิโรธ - ดับด้วยการระงับ
5. นิสสรณนิโรธ - ดับด้วยปลอดโปร่งไป ดำรงอยู่ในภาวะที่ดับกิเลสยั่งยืน

สุข 2 - ความสบายกาย ความใจ  

แบ่งออกเป็น 2 ประการ ได้แก่  

1.สามิสสุข - ความสุขทางกาย

หมายถึง ความสุขทางกายที่เกิดจากวัตถุภายนอก เรียกว่า กามสุข คือ ความสุขที่เกิดประสาทสัมผัสทั้ง 5 (ตา หู จมูก ลิ้น กาย) ทำให้เกิดความพอใจ เป็นความสุขของคนทั่วไป ที่เกิดจากการกระทำความดีในด้านต่างๆ ที่สำคัญ ได้แก่

• อัตถิสุข - สุขจากการมีทรัพย์
• โภคสุข - สุขจากการจ่ายทรัพย์
• อนณสุข - สุขจากการไม่มีหนี้
• อนวัชชสุข - สุขจากการประพฤติสุจริต
• สามิสสุข เป็นความสุขที่ไม่แน่นอน เพราะความทุกข์อาจเกิดขึ้นได้เสมอถ้าประมาท

2.นิรามิสสุข - ความสุขทางใจ

หมายถึง ความสุขที่ไม่อิงอาศัยวัตถุภายนอก เรียกว่า ความสุขทางใจ ความสุขประเภทนี้มีตั้งแต่ขั้นต่ำสุดไปจนถึงสูงสุด ได้แก่              

• นิรามิสสุขขั้นต่ำ คือ การได้รับความอบอุ่นจากพ่อแม่ ไม่มีศัตรู ไม่มีผู้เกลียดชัง ไม่คิดร้ายต่อใคร ไม่กังวล ไม่หวาดระแวง ไม่คิดฟุ้งซ่าน
• นิรามิสสุขขั้นกลาง คือ ความอิ่มใจที่ได้เสียสละ การมีจิตใจที่สงบ
• นิรามิสสุขขั้นสูงสุด คือ นิพพาน

หลักธรรมที่สอดคล้องกับ “มรรค” ตามหลักอริยสัจ 4  

มรรค (หลักธรรมที่ควรเจริญ) หมายถึง หนทางที่ไม่ต้องพบความทุกข์อีก มีหลักธรรมที่สอดคล้อง ดังนี้

มรรค 8 - ข้อปฏิบัติเพื่อหมดทุกข์

พระพุทธเจ้าตรัสว่า มรรค 8 เป็น ‘ทางสายกลาง’ หรือ ‘มัชฌิมาปฏิปทา’  คือเป็นข้อปฏิบัติอันพอดีที่จะนำไปสู่การหลุดพ้น ประกอบด้วย  

1. สัมมาทิฏฐิ - ความเห็นชอบ เช่น เห็นว่าทำดีได้ดีทำชั่วได้ชั่ว แยกแยะสิ่งที่ดีและไม่ดีได้
2. สัมมาสังกัปปะ - ความคิดชอบ เช่น คิดในทางดี ไม่หลงใหลกับรูป รส กลิ่น เสียง สัมผัส ไม่คิดร้ายหรือเบียดเบียนผู้อื่น
3. สัมมาวาจา - การพูดชอบ  เช่น ไม่พูดโกหก ไม่พูดส่อเสียด ไม่พูดคำหยาบ และไม่พูดเพ้อเจ้อ
4. สัมมากัมมันตะ - การกระทำชอบ เช่น ไม่ฆ่าสัตว์ ไม่ลักทรัพย์ ไม่ประพฤติผิดในกาม หรือการเว้นจากการกิจกรรมทางเพศ
5. สัมมาอาชีวะ - การเลี้ยงชีพชอบ เช่น ทำงานสุจริต ไม่ผิดกฎหมายและศีลธรรม
6. สัมมาวายามะ - ความพยายามชอบ เช่น มีความพยายามและตั้งใจลงมือทำสิ่งต่างๆ ให้ดี
7. สัมมาสติ - ระลึกชอบ เช่น ฝึกสติให้อยู่กับปัจจุบัน
8. สัมมาสมาธิ - ตั้งจิตชอบ เช่น ควบคุมจิต สมาธิ และอารมณ์ของตัวเองให้ได้

มรรค 8 สามารถเทียบเคียง หรือจัดอยู่ในหมวดหมู่ของ “ไตรสิกขา” ได้อีกด้วย

ไตรสิกขา - หลักการพัฒนามนุษย์

หมายถึง พัฒนาตนให้เป็นมนุษย์ที่สมบูรณ์ ตามหลักธรรมของพระพุทธศาสนาการที่จะเป็นมนุษย์ที่สมบูรณ์ได้ จะต้องพัฒนาให้ครบทั้ง 3 ด้าน ได้แก่ ศีล สมาธิ และปัญญา โดยสามารถจัด มรรค 8 ให้อยู่ในหลักไตรสิกขาได้ ดังนี้  

1. สีลสิกขา (ศีล) - การประพฤติที่ดี ทั้งกายและวาจา 
   • สัมมาวาจา/สัมมากัมมันตะ/สัมมาอาชีวะ
2. จิตตสิกขา (สมาธิ) - การฝึกจิตที่ดี
   • สัมมาสติ/สัมมาสมาธิ/สัมมาวายามะ
3. ปัญญาสิกขา (ปัญญา) - การคิดและมีปัญญาที่ดี
   • สัมมาทิฏฐิ (เห็น)/สัมมาสังกัปปะ (คิด)

สติปัฏฐาน 4 - ข้อปฏิบัติอันเป็นที่ตั้งแห่งสติ

หมายถึง การตั้งสติพิจารณาสิ่งต่างๆ ตามความจริง โดยที่รู้เท่าทัน เพื่อให้มีสติปัญญาที่สมบูรณ์ และทำให้ไม่ประมาทในการดำเนินชีวิต แบ่งออกเป็น 4 ประการ                      

1. กายานุปัสสนา - พิจารณากาย เป็นเพียงกาย ไม่ใช่ของเราหรือของใคร ต้องมีแก่ เจ็บ ตาย ตามกาลเวลา
2. เวทนานุปัสสนา - พิจารณาความสุข ความทุกข์ และความรู้สึกเฉยๆ ที่เกิดขึ้นอย่างรู้เท่าทันว่าเป็นอย่างไร
3. จิตตานุปัสสนา - พิจารณาจิต เพื่อให้รู้เท่าทันว่า จิตใจขณะนั้นเป็นอย่างไร เช่น หดหู่ ฟุ้งซ่าน ขี้เกียจ หรือขยัน
4. ธัมมานุปัสสนา - พิจารณาธรรมที่เป็นกุศลหรือเป็นอกุศลที่เกิดขึ้นกับใจว่า สาเหตุมาจากอะไรบ้าง และจัดการด้วยวิธีไหน

สรุป 10 หลักธรรมออกสอบบ่อย  

หลักธรรมที่สอดคล้องกับ ‘หลักอริยสัจ 4’ มีดังนี้

• ทุกข์ ได้แก่ ขันธ์ 5
• สมุทัย ได้แก่ นิวรณ์ 5, วิบัติ 4, อกุศลกรรมบถ 10 และอบายมุข 6
• นิโรธ ได้แก่ นิโรธ 5 และสุข 2
• มรรค ได้แก่ มรรค 8, ไตรสิกขา และสติปัฏฐาน 4

สำหรับคอลัมน์ รู้ไว้เผื่อออกสอบ บทความต่อไปจะเป็นเรื่องราวเกี่ยวกับอะไร ฝากติดตามกันด้วยนะคะ หรือถ้าน้องๆ มีเรื่องราวน่าสนใจเรื่องไหน ที่อยากให้นำมาเล่า หรือแจกทริคการจำ ก็สามารถคอมเมนต์เอาไว้ด้านล่างได้เลย!