ทำความรู้จัก สึนามิ ออกสอบบ่อย

จากกระแสข่าวเรื่องแผ่นดินไหวบริเวณทะเลอันดามันนอกชายฝั่งภาคใต้ของไทย ในปลายเดือนมิถุนายนที่ผ่านมา เพจมิตรเอิร์ธได้ออกมาให้ข้อมูลทางวิทยาศาสตร์เกี่ยวกับเหตุการณ์นี้ว่า “ตำแหน่งที่เกิดแผ่นดินไหว เกิดเป็นกระจุก ณ บริเวณที่มีรายงานว่าเป็น 'ภูเขาไฟใต้ทะเล' ซึ่งหากเป็นแผ่นดินไหวอันเนื่องมาจากแมกมาแทรกดันหินขึ้นมา ตัวแผ่นดินไหวจะไม่เกิดใหญ่ แต่ก็เป็นสัญญาณเตือนการเกิดภูเขาไฟปะทุ ซึ่งถ้าปะทุใต้น้ำในตำแหน่งนี้จริง มีโอกาสสร้างสึนามิเข้าฝั่งอันดามันของประเทศไทย”  

สำหรับวันนี้คอลัมน์ “รู้ไว้เผื่อออกสอบ” จะพาทุกคนไปทำความรู้จักกับภูเขาไฟใต้ทะเลว่าคืออะไร มีภูเขาไฟจุดไหนที่ใกล้ประเทศไทยบ้าง รวมถึงสาเหตุต่างๆ ของการเกิดสึนามิ พร้อมทั้งย้อนรอยเหตุการณ์สึนามิ พ.ศ. 2547 กันค่ะ

ภูเขาไฟใต้ทะเล คืออะไร?  

ภูเขาไฟใต้ทะเล (submarine volcano) คือ ภูเขาไฟที่เกิดขึ้นใต้น้ำ หรือใต้ทะเล โดยจะเกิดตามเขตมุดตัวของแผ่นเปลือกโลก และเกิดเป็นแนวโค้งติดต่อกัน หากแนวภูเขาไฟใต้น้ำนั้นโผล่พ้นผิวน้ำ จะเรียกว่า แนวภูเขาไฟรูปโค้งบนทวีป (continental arc) ซึ่งภูเขาไฟใต้ทะเลก็ถือว่าเป็นอีกหนึ่งสาเหตุที่ทำให้เกิดสึนามิได้ หากเกิดการปะทุหรือระเบิดขึ้น

อย่างที่เราทราบกันว่า ภูเขาไฟเกิดจากการดันตัวของหินร้อนหลอมเหลวใต้ผิวโลก ถ้าเกิดบนแผ่นดินที่เราสามารถมองเห็นชัดเจน เรียกว่า “ภูเขาไฟ” แบบที่เรารู้จักกัน ถ้าเกิดใต้พื้นทะเลที่เราไม่สามารถไม่เห็นยอด จะเรียก “ภูเขาไฟใต้ทะเล” เว้นแต่ว่ายอดของมันจะสูงจากพื้นทะเลมากพอที่จะโผล่พ้นน้ำขึ้นมาสูงมากๆ จะเรียกว่า “เกาะภูเขาไฟ”  

โดยภูเขาไฟใต้ทะเลมีการระเบิดเป็นประจำอยู่แล้ว แต่เราสังเกตได้แค่แรงสั่นสะเทือน เพราะลาวาจะถูกน้ำทะเลทำให้เย็นตัวลงอย่างรวดเร็ว และดูดซับเถ้าธุลีต่างๆ ไว้จนไม่ได้ส่งผลกระทบต่อพื้นผิวโลก ในทางกลับกันภูเขาไฟบนพื้นดินจะพ่นลาวา เถ้าถ่าน และก๊าซพิษมากมายจนกระทบต่อสิ่งมีชีวิตและชั้นบรรยากาศได้มากกว่า

ในกรณีภูเขาไฟฮุงกา ตองกา ฮุงกา ฮาอาปาย ประเทศตองกา ระเบิดเมื่อ 15 มกราคม พ.ศ. 2565 ปากปล่องภูเขาไฟอยู่ปริ่มระดับน้ำพอดี ส่งที่โผล่พ้นทะเลมีเพียง "ยอดบางส่วน" ของปากปล่องภูเขาไฟเท่านั้น ดังนั้น แม้มันจะเป็นภูเขาไฟใต้ทะเล แต่เนื่องจากมันอยู่ปริ่มน้ำมากจนการระเบิดมันพ้นผิวน้ำ เราจึงสังเกตเห็นได้ชัดเจน และเป็นเหตุให้เกิดคลื่นสึนามิแถบชายฝั่งมหาสมุทรแปซิฟิก

สึนามิ คืออะไร?

สึนามิ (Tsunami) คลื่นขนาดใหญ่ที่เกิดจากการเคลื่อนตัวของน้ำทะเลจำนวนมากอย่างรุนแรง เป็นคำที่มาจากภาษาญี่ปุ่น ‘津波 ’ แปลว่า คลื่นท่าเรือ โดยสึนามิเกิดจากการสั่นสะเทือนอย่างรุนแรง และเกิดได้จากหลายสาเหตุ ดังนี้

• แผ่นดินไหวใต้ทะเล เกิดการเปลี่ยนแปลงภูมิประเทศในแนวดิ่งใต้น้ำ มักเกิดบริเวณขอบแผ่นเปลือกโลกที่มีการชนและมุดกัน มีความรุนแรงมากกว่าขนาด 7.5 ริกเตอร์
• ภูเขาไฟระเบิดใต้ทะเล การปะทุของภูเขาไฟจะปลดปล่อยพลังงานจำนวนมาก ทำให้น้ำทะเลเกิดการเคลื่อนตัวอย่างรุนแรง
• ดินถล่มใต้ทะเล การถล่มของดินจำนวนมาก บริเวณชายฝั่ง หรือใต้ทะเล ทำให้น้ำถูกแทนที่และเกิดเป็นคลื่นยักษ์
• อุกกาบาตตกลงกลางทะเล แม้ว่าจะเกิดขึ้นได้ยาก แต่การที่อุกกาบาตขนาดใหญ่ตกลงในทะเลก็สามารถทำให้เกิดคลื่นสึนามิที่มีความรุนแรงได้เช่นกัน

รวมถึงผลจากการกระทำของมนุษย์ เช่น การทดลองระเบิดปรมาณูใต้ทะเล ก็สามารถสร้างแรงสั่นสะเทือนและพลังงานมหาศาล ทำให้เกิดคลื่นสึนามิได้เช่นกัน

สึนามิ เป็นคลื่นที่มีลักษณะเฉพาะตัว ในบริเวณที่เป็นทะเลลึก สึนามิจะมีความสูงคลื่นน้อยสังเกตเห็นยาก มีความเร็วคลื่นสูง อาจเคลื่อนที่ได้เร็วถึง 900 กม./ชม. อีกทั้งยังสามารถเคลื่อนที่ออกจากจุดกำเนิดได้ไกลหลายพันกิโลเมตร เมื่อเคลื่อนเข้าใกล้บริเวณที่มีน้ำตื้น ความเร็วคลื่นจะลดลง แต่ความสูงคลื่นเพิ่มขึ้น เกิดคลื่นขนาดใหญ่ปะทะชายฝั่ง ความสูงคลื่นตอนนี้อาจสูงถึง 30 เมตร  คลื่นแต่ละลูกที่ซัดขึ้นฝั่งอาจท่วมลึกเข้าไปในแผ่นดินได้ถึงหลายร้อยเมตร เมื่อคลื่นแต่ละลูกท่วมชายฝั่งจนหมดพลังงานแล้ว มวลน้ำจะไหลกลับลงทะเล จากนั้นคลื่นระลอกต่อไปจะพัดเข้าปะทะต่อ

การเกิดสึนามิ

1.แผ่นดินไหวในทะเล เกิดการแทนที่ของมวลน้ำเฉียบพลัน

2.ระลอกคลื่นแพร่กระจายออก

3.บริเวณทะเลลึก สึนามิจะมีความเร็วคลื่นสูง แต่มีความสูงคลื่นน้อย

4.บริเวณน้ำตื้นความเร็วคลื่นจะลดลง แต่ความสูงคลื่นเพิ่มขึ้น เกิดคลื่นขนาดใหญ่ปะทะชายฝั่ง

5. คลื่นที่ซัดเข้าขึ้นฝั่งอาจท่วมเข้าไปในแผ่นดินหลายร้อยเมตร

เหตุการณ์แผ่นดินไหวหมู่เกาะนิโคบาร์

จากเหตุการณ์แผ่นดินไหบริเวณหมู่เกาะนิโคบาร์ที่ทำให้ชาวไทยหลายคนกังวลใจว่าจะเกิดสึนามิขึ้นไหม ผศ.ดร.ธรณ์ ธำรงนาวาสวัสดิ์ รองคณบดีคณะประมง มหาวิทยาลัยเกษตรศาสตร์ ได้แชร์ความรู้เกี่ยวกับเหตุการณ์นี้ผ่าน Facecook ส่วนตัวไว้ว่า สึนามิในอ่าวไทยเกิดขึ้นยาก หากเกิดจะมีขนาดเล็กมากและรู้ล่วงหน้านาน เพราะอยู่ห่างจุดเกิดแผ่นดินไหวหรือภูเขาไฟระเบิด แต่ถ้าพูดถึงสึนามิที่ต้องระวังคือ ฝั่งทะเลอันดามัน จุดเกิดมี 2 แห่ง คือบริเวณนอกชายฝั่งทะเลของเกาะสุมาตรา ประเทศอินโดนีเซีย (จุดเดิมที่เคยเกิดเมื่อปี พ.ศ. 2547) และแนวเกาะนิโครบาร์-อันดามัน ประเทศอินเดีย (จากแผ่นดินไหวหรือภูเขาไฟใต้น้ำปะทุ) 

เกาะภูเขาไฟแห่งเดียวในแถวนี้คือ เกาะบาเรน (Barren)  แต่จุดที่เกิดแผ่นดินไหวถี่ๆ ในช่วงนี้ไม่ใช่ที่เกาะนั้น แต่เป็นบริเวณเกาะนิโคบาร์อยู่ใต้ลงมา ซึ่งเป็นแนวภูเขาไฟเดียวกัน แต่จมอยู่ใต้น้ำ ในบริเวณนี้เกาะบาเรนเป็นภูเขาไฟที่โผล่พ้นเหนือน้ำแห่งเดียว และยังคงมีการปะทุเกิดขึ้นอยู่เป็นระยะๆ ล่าสุดคือ ปี พ.ศ. 2565 จึงมีความเป็นไปได้ที่ภูเขาไฟใต้น้ำในแนวเดียวกันจะระเบิด แต่ไม่สามารถระบุได้ว่าจะเกิดขึ้นเมื่อไหร่ อย่างไรก็ตาม เมื่อมีแผ่นดินไหวถี่ๆ ในบริเวณนั้น (แรงเกิน 4 ริกเตอร์ขึ้นไป) อาจเกิดการเคลื่อนตัวของแมกมาได้ แต่ก็ไม่ได้หมายความว่าจะระเบิด ต้องติดตามดูและเฝ้าระวังต่อไป

แผ่นดินไหวทำให้ภูเขาไฟใต้น้ำระเบิดได้ไหม?

คำตอบก็คือ ได้ค่ะ เพราะโดยธรรมชาติของภูเขาไฟทั่วโลก ก่อนที่จะปะทุมักเกิดแผ่นดินไหวขนาดเล็กหรือปานกลาง เนื่องจากการเคลื่อนตัวของแมกมาที่พยายามจะแทรกตัวขึ้นมา ดังนั้นกลุ่มแผ่นดินไหวที่เกิดขึ้นบริเวณหมู่เกาะนิโคลบาร์จึงอาจเป็นสัญญาณเตือนการปะทุของภูเขาไฟนั่นเอง ทั้งนี้ในทางวิทยาศาสตร์ยังไม่สามารถระบุได้อย่างแน่ชัดว่า ต้องแผ่นดินไหวกี่ครั้งภูเขาไฟถึงจะเกิดการปะทุขึ้น อาจจะแผ่นดินไหวเพียงหลักสิบหลักร้อยครั้งก็เกิดการปะทุได้ หรือเป็นพันๆ ครั้งค่อยปะทุก็ได้เช่นกัน

วิธีการเตรียมตัว และเฝ้าระวัง

ผู้เชี่ยวชาญแนะนำว่า เนื่องจากในแถบนั้นไม่มีการติดตั้งเครื่องมือเพื่อติดตามการเกิดประทุของภูเขาไฟ เพราะอยู่ห่างไกลในทะเล แต่สิ่งที่ประชาชนสามารถทำได้คือการติดตามข้อมูลแผ่นดินไหวอย่างใกล้ชิด โดยเฉพาะในพื้นที่ที่มีความเสี่ยง เพื่อใช้เป็นสัญญาณเตือนก่อนภูเขาไฟประทุ โดยสามารถติดตามได้จากกองเฝ้าระวังแผ่นดินไหว https://earthquake.tmd.go.th/inside.html   

ถึงแม้ว่าแผ่นดินไหวจะมีขนาดเล็กหรือปานกลาง แต่ก็ควรติดตามและพิจารณาเรื่องความถี่ของการเกิดแผ่นดินไหวว่าเกิดบ่อยไปหรือเปล่า เพราะแผ่นดินไหวขนาดเล็กหรือปานกลางที่เกิดขึ้นถี่ผิดปกติ อาจเป็นสัญญาณเตือนล่วงหน้าของการปะทุ และมีโอกาสที่จะสร้างสึนามิได้

อีกแนวทางสำคัญคือการศึกษาเส้นทางอพยพหากเกิดเหตุการณ์สึนามิ โดยไม่ควรชะล่าใจว่าเหตุการณ์จะเกิดเพียงเวลากลางวัน เพราะภัยพิบัติอาจมาโดยไม่ทันตั้งตัวในช่วงกลางคืน และควรติดตามแนวภูเขาไฟลูกนี้อย่างใกล้ชิด เพราะส่งผลกระทบต่อพื้นที่ภาคใต้ของประเทศไทยโดยตรง ดังนั้นประชาชนควรเตรียมความพร้อมไว้ล่วงหน้าอยู่เสมอ

หากภูเขาไฟใต้ทะเลบริเวณเกาะนิโคบาร์ปะทุจะเกิดอะไรขึ้นกับไทย

จากภาพบริเวณนอกชายฝั่งอันดามันของไทย มีภูเขาไฟซ่อนอยู่ใต้ทะเลหลายลูก ระยะห่างจากแนวภูเขาไฟและชายฝั่งภาคใต้ของไทยประมาณ 490 กิโลเมตร แต่ปัจจุบันไม่มีข้อมูลการปะทุรายงานไว้ แต่ภูเขาไฟเหล่านี้มีอยู่จริง และเป็นภูเขาไฟมีพลังที่สามารถเกิดการปะทุได้ โดยภูเขาไฟใต้น้ำเหล่านี้มีลักษณะเหมือนภูเขาไฟบนเกาะสุมาตรา ซึ่งส่วนใหญ่เป็นการประทุแบบรุนแรงและให้ฝุ่นเถ้ามากกว่าให้ลาวาแบบไหลหลาก ซึ่งภูเขาไฟลักษณะนี้ถ้าประทุใต้น้ำสามารถทำให้เกิดสึนามิได้ เหมือนกับการปะทุของภูเขาไฟกรากะตัว เมื่อปี พ. ศ. 2431 ที่ทำให้สึนามิสูง 40 เมตร มีผู้เสียชีวิตถึง 36,000 ราย

ดังนั้น กลุ่มภูเขาไฟเหล่านี้มีโอกาสสร้างสึนามิซัดเข้าฝั่งอันดามันของไทยได้เช่นกัน และมีโอกาสเป็นสึนามิที่สูงกว่าสึนามิเมื่อปี พ.ศ. 2547 อีกทั้งเวลาในการเดินทางจะน้อยกว่าเหตุการณ์สึนามิในปี พ.ศ. 2547 ซึ่งครั้งนั้นใช้เวลาประมาณ 1 ชั่วโมง 30 นาที กว่าน้ำจะถึงฝั่ง ดังนั้นหากภูเขาไฟกลุ่มนี้ปะทุจริงจะใช้เวลาน้อยกว่านั้น (ประมาณ 1 ชั่วโมงหรือสั้นกว่านั้น ขึ้นอยู่กับทิศทางการปะทุใต้ทะเล)

ย้อนรอย สึนามิ 2547 คลื่นยักษ์ซัดไทย

วันที่ 26 ธันวาคม 2547 เวลา 07.58 น. (ตามเวลาประเทศไทย) เกิดแผ่นดินไหวใต้น้ำขนาด 9.1 ที่บริเวณนอกชายฝั่งทะเลของเกาะสุมาตราของอินโดนีเซีย แรงสั่นสะเทือนทำให้เกิดรอยแยกยาวเกือบ 1,300 กิโลเมตร และคลื่นสึนามิที่แผ่กระจายออกไปทุกทิศทาง

โดยสึนามิในปีนั้นเกิดจากแผ่นดินไหวซึ่งเป็นผลมาจากแผ่นเปลือกโลกที่บริเวณร่องลึกซุนดรา (Sundra trench) ที่เกิดการยุบตัวของเปลือกโลกบริเวณรอยต่อของแผ่นเปลือกโลกอินเดีย (Indian plate)​ กับแผ่นเปลือกโลกพม่า (Burma microplate) เป็นสาเหตุของแผ่นดินไหวระดับลึกที่ยกพื้นมหาสมุทรขึ้นจนก่อให้เกิดสึนามิ โดยมีจุดศูนย์เกิดแผ่นดินไหวอยู่ทางทิศตะวันตกเฉียงเหนือของเกาะสุมาตรา และสามารถรับรู้ได้ในหลายประเทศ ไม่ว่าจะเป็นอินโดนีเซีย มาเลเซีย เมียนมา และไทย  

แผ่นดินไหวครั้งนี้นับเป็นแผ่นดินไหวที่มีความรุนแรงเป็นอันดับที่ 3 ตามที่เคยวัดได้จากเครื่องวัดแผ่นดินไหว (Seismometer) กระตุ้นให้เกิดคลื่นสึนามิสูงราว 30 เมตร ซัดทำลายบ้านเรือนตามแนวชายฝั่งรอบมหาสมุทรอินเดีย รวมถึง 6 จังหวัดภาคใต้ของไทย ได้แก่ ภูเก็ต, พังงา, ระนอง, กระบี่, ตรัง และสตูล คาดว่ามีผู้เสียชีวิตจากแผ่นดินไหวครั้งนี้ใน 14 ประเทศกว่า 230,000 คน ในไทยประมาณ 5,400 คน นับเป็นหนึ่งในภัยพิบัติทางธรรมชาติครั้งร้ายแรงที่สุดในประวัติศาสตร์ โดยประเทศที่ได้รับความเสียหายมากที่สุดได้แก่ อินโดนีเซีย, ศรีลังกา, อินเดีย และไทย ตามลำดับ

สึนามิภูเขาไฟใต้ทะเล vs สึนามิจากแผ่นดินไหว ต่างกันอย่างไร?

สึนามิจากภูเขาไฟที่ปะทุใต้น้ำ หากเทียบกับ สึนามิที่เกิดจากแผ่นดินไหว มีความแตกต่างกัน  

เนื่องจากสึนามิจากแผ่นดินไหวมีเครื่องมือตรวจวัดแรงสั่นสะเทือนจะสามารถประเมินขนาดแผ่นดินไหว และออกคำเตือนสึนามิได้ดีกว่า ซึ่งจะทราบได้ว่าเป็นแผ่นดินไหวขนาดเท่าไหร่ และมีโอกาสในการเกิดสึนามิได้หรือไม่ และหากเกิดภัยพิบัติสึนามิขึ้น จะสามารถระบุแนวชายฝั่งที่น่าจะถูกคลื่นสึนามิซัดเข้าชายฝั่งได้ดีกว่า และประกาศเตือนภัยได้ทัน

แต่สำหรับภูเขาไฟที่ปะทุใต้น้ำแล้วก่อให้เกิดสึนามินั้น มีโอกาสเกิดขึ้นน้อย ไม่ได้เกิดบ่อย ทำให้การประเมินเตือนภัยสึนามิทำได้ยาก และล่าช้ากว่าเพราะยังขาดข้อมูลแบบจำลองในการคาดการณ์ผลกระทบ ส่วนลักษณะของลาวาใต้ทะเล จะเหมือนกันกับภูเขาไฟระเบิดบนบก และจะมีแผ่นดินไหวขนาดเล็กร่วมด้วย และการไหลออกมาใหม่ของลาวาและการประทุที่เกิดขึ้นอย่างรุนแรงน่าจะส่งผลให้ภูมิทัศน์โดยรอบเปลี่ยนไป

ภูเขาไฟมีพลังใกล้ไทย

ภูเขาไฟที่ใกล้ประเทศไทย และต้องจับตา คือ ภูเขาไฟที่เกาะบาเรน ซึ่งอยู่ใกล้ๆ กับเกาะนิโคบาร์ ในมหาสมุทรอินเดีย และห่างจาก จ.ระนอง 700 กิโลเมตร เป็นจุดเฝ้าระวังแผ่นดินไหวและสึนามิแนวมุดตัวระหว่างแผ่นเปลือกโลกอินเดียออสเตรเลียกับแผ่นเปลือกโลกยูเรเซีย เป็นบริเวณที่มีเหตุการณ์แผ่นดินไหวเกิดขึ้นเป็นประจำและมีภูเขาไฟกระจายอยู่ตามแนวมุดตัวนี้อยู่แล้ว ตามแนวหมู่เกาะอันดามันนิโคบาร์ และหมู่เกาะสุมาตรา ซึ่งอยู่ห่างออกไปจากแนวชายฝั่งตะวันตกของประเทศไทยไปประมาณ 600-700 กิโลเมตร อย่างไรก็ตาม แม้จะตั้งอยู่บนเกาะ แต่ถ้าระเบิดก็สามารถสร้างคลื่นสึนามิได้ หากเกิดภูเขาไฟใต้ทะเลระเบิด ในรัศมี 1,000 กิโลเมตร ก็จะได้รับผลกระทบ

สำหรับคอลัมน์ ‘รู้ไว้เผื่อออกสอบ’ วิชาสังคมบทความต่อไปจะเป็นเรื่องราวเกี่ยวกับอะไร ฝากติดตามกันด้วยนะคะ ถ้าน้อง ๆ มีประเด็นที่น่าสนใจ หรือความรู้จากวิชาอะไร ที่อยากให้นำมาเล่า หรือแจกทริคการจำ ก็สามารถคอมเมนต์เอาไว้ด้านล่างได้เลย!