กลไกการสร้างฮอร์โมน "ระบบต่อมไร้ท่อ" ออกสอบบ่อย!

กลไกการสร้างฮอร์โมน "ระบบต่อมไร้ท่อ" ออกสอบบ่อย!

สวัสดีน้อง ๆ Dek-D ทุกคนค่ะ กลับมาพบกันอีกเช่นเคยกับคอลัมน์ “รู้ไว้เผื่อออกสอบ” วันนี้พี่มีการทำงาน “ระบบต่อมไร้ท่อ” มาฝากน้อง ๆ กันค่ะ นอกจากเนื้อหาต่อมไร้ท่อแล้วพี่ยังมีทริคการจำ และเกร็ดความรู้ดี ๆ มาฝากทุกคนด้วยนะคะ ถ้าน้อง ๆ Dek-D พร้อมกันแล้ว ก่อนอื่นเรามาดูกันก่อนว่าวันนี้เราจะมาพูดถึงอะไรกันบ้าง

เราไปเริ่มทำความรู้จักต่อมไร้ท่อ ต่อมที่สร้างหลากหลายฮอร์โมนภายในร่างกายเรากันเลยค่ะ

ต่อมไร้ท่อ 

ระบบต่อมไร้ท่อจะมีการทำงานร่วมกับระบบประสาท ในการควบคุมดุลยภาพของร่างกาย 

โดยมีไฮโพทาลามัสที่สร้างและหลั่งฮอร์โมนออกมา เพื่อมาควบคุมการหลั่งฮอร์โมนของต่อมใต้สมอง ควบคุมความดันเลือด ความต้องการของร่างกายเรา เช่น การพักผ่อน น้ำ อาหาร เป็นต้น โดยสารที่ไฮโพทาลามัสสร้างแบ่งได้ดังนี้

สารสื่อประสาท : เป็นตัวกลางถ่ายทอดกระแสประสาทจากเซลล์หนึ่งไปเซลล์หนึ่ง เช่น เอนดอร์ฟิน

ฮอร์โมนประสาท : สร้างจากเซลล์ประสาท ทำหน้าที่ควบคุมการทำงานของต่อมใต้สมองส่วนหน้า ทำหน้าที่เป็นฮอร์โมนกระตุ้น

โครงสร้างของต่อมไร้ท่อประกอบด้วยเซลล์ซึ่งทำหน้าที่สร้างฮอร์โมน โดยมีการลำเลียงผ่านระบบหมุนเวียนเลือด เนื่องจากไม่มีท่อที่ใช้ในการลำเลียงสาร เช่น ต่อมใต้สมอง เป็นต้น โดยจะต่างจากต่อมมีท่อ เช่น ต่อมเหงื่อ ต่อมน้ำตา ฯลฯ ที่จะมีท่อที่ใช้ในการลำเลียงสารต่าง ๆ ที่ต่อมเหล่านี้สร้างขึ้น

บริเวณต่อมไร้ท่อจะมีหลอดเลือดมาหล่อเลี้ยงจำนวนมาก เนื่องจากไม่มีท่อลำเลียงจึงต้องอาศัยระบบหมุนเวียนเลือดช่วยลำเลียงสาร ฮอร์โมนต่าง ๆ ที่สร้างขึ้นไปยังเซลล์เป้าหมาย

ความสำคัญของฮอร์โมนต่อร่างกาย

• รักษาดุลยภาพของร่างกาย เช่น อินซูลิน และกลูคากอนควบคุมระดับน้ำตาลในเลือด เป็นต้น
• การเจริญเติบโตของร่างกาย เช่น โกรทฮอร์โมน และฮอร์โมนเพศที่ควบคุมการเปลี่ยนแปลงร่างกายของเพศหญิง และชายเมื่อเข้าสู่วัยหนุ่มสาว
• การแสดงออกถึงพฤติกรรมต่าง ๆ เช่น การตอบสนองต่อภาวะคับขัน ทำให้มีการเปลี่ยนแปลงของระดับคอร์ทิซอล เอพิเนฟริน นอร์เอพิเนฟริน และกลูคากอน

การทำงานของฮอร์โมน

1. ควบคุมการสร้าง และการหลั่งฮอร์โมนชนิดอื่น

• ฮอร์โมนจากไฮโพทาลามัส
• ฮอร์โมนจากต่อมใต้สมองส่วนหน้า

2. ควบคุมและเกี่ยวข้องกับเมแทบอลิซึม

• ฮอร์โมนจากต่อมไทรอยด์
• ฮอร์โมนจากต่อมหมวกไต
• ฮอร์โมนจากตับอ่อน

3. ควบคุมการสืบพันธ์ุและการเจริญเติบโต

• ฮอร์โมนจากอวัยวะสืบพันธ์ุ ได้แก่ อัณฑะ และรังไข่
• ฮอร์โมนจากต่อมหมวกไตส่วนนอก
• ฮอร์โมนจากต่อมใต้สมองส่วนหน้า
• ฮอร์โมนจากต่อมไทรอยด์

4. ควบคุมการรักษาดุลยภาพของน้ำ และแร่ธาตุ

• ฮอร์โมนจากต่อมใต้สมองส่วนหน้า
• ฮอร์โมนจากหมวกไตส่วนนอก
• ฮอร์โมนจากต่อมไทรอยด์ และต่อมพาราไทรอยด์

5. ฮอร์โมนที่ทำหน้าที่อื่น ๆ 

• เมลาโทนิน จากต่อมไพเนียล เป็นต้น

ต่อมไร้ท่อและเนื้อเยื่อต่าง ๆ ที่สำคัญต่อการสร้างฮอร์โมนของมนุษย์  

1. ต่อมไพเนียล

สร้างฮอร์โมน : เมลาโทนิน (melatonin) เป็นฮอร์โมนที่เกี่ยวข้องกับการหลับนอน ทำหน้าที่บอกเวลาของรอบวัน สามารถหลั่งได้ดีในตอนนอน (กลางคืน) ซึ่งส่งผลต่อการเจริญเติบโตของมนุษย์ และการเจริญเติบโตทางเพศ ยับยั้งการเจริญเติบโตของอวัยวะสืบพันธ์ุไม่ให้เร็วกว่าช่วงวัยเจริญพันธ์ุ ถ้าร่างกายของเรามีการสร้างเมลาโทนินมากเกินไปจะทำให้เข้าสู่วัยหนุ่มสาวช้ากว่าปกติ

2. ไฮโพทาลามัส

สร้างฮอร์โมน : แบ่งได้ 2 กลุ่ม กลุ่มแรก RH สร้างแล้วลำเลียงผ่านหลอดเลือดไปให้ต่อมใต้สมองส่วนหน้า กระตุ้นหรือยับยั้งการหลั่งฮอร์โมนต่าง ๆ ของต่อมใต้สมองส่วนหน้า เช่น GnRH กระตุ้นการหลั่ง Gn กลุ่มที่สอง คือ ออกซิโทซิน กับ ADH เมื่อถูกสร้างแล้ว จะลำเลียงด้วยเซลล์ประสาทเพื่อไปเก็บที่ต่อมใต้สมองส่วนหลัง

3. ต่อมใต้สมองส่วนหน้า

สร้างฮอร์โมน : เป็นต่อมไร้ท่อที่สามารถสร้างฮอร์โมนได้เอง สร้างโกรทฮอร์โมน (GH) ซึ่งช่วยกระตุ้นร่างกายให้เจริญเติบโต (กระตุ้นกระดูก)

• FSH : กระตุ้นการสร้างอสุจิในเพศชาย
• LH : กระตุ้นการตกไข่ในเพศหญิง
• เอนดรอฟิน : สารระงับความเจ็บปวด ทำให้อารมณ์ดีมีความสุข เพิ่มความคิดสร้างสรรค์
• โพรแลกทิน : กระตุ้นต่อมน้ำนมของคุณแม่หลังคลอด ให้สร้างน้ำนมสำหรับเลี้ยงลูกอ่อนหลังการคลอด

4. ต่อมใต้สมองส่วนหลัง

สร้างฮอร์โมน : ADH กระตุ้นท่อขดส่วนปลาย และท่อรวมให้ดูดกลับน้ำ 

• ออกซิโทซิน : กระตุ้นกล้ามเนื้อเรียบที่มดลูกบีบตัวเวลาคลอดลูก หรือบริเวณรอบ ๆ ท่อน้ำนมเวลาให้นมลูก เพื่อขับน้ำนมออกมา

5. ต่อมไทรอยด์

สร้างฮอร์โมน : ไทรอกซิน มีไอโอดีนเป็นองค์ประกอบ กระตุ้นการหลั่งโดย TSH จากต่อมใต้สมองส่วนหน้า ควบคุมเมแทบอลิซึมของร่างกาย เช่น ควบคุมการสลายของสารอาหาร และการเจริญเติบโตของสมอง 

• แคลซิโทนิน : กระตุ้นการสะสมแคลเซียมที่กระดูก ลดการดูดกลับแคลเซียมที่ไต และลดการดูดซึมแคลเซียมที่ลำไส้เล็ก

6. ต่อมพาราไทรอยด์

สร้างฮอร์โมน : พาราทอร์โมน มีความสำคัญในสัตว์เลี้ยงลูกด้วยนมเท่านั้น รักษาสมดุลแคลเซียมกับฟอสฟอรัส

7. ไทมัส

สร้างฮอร์โมน : ไทโมซิน ช่วยดูแลเซลล์ที จึงทำให้ไทโมซินเป็นฮอร์โมนเกี่ยวกับระบบภูมิคุ้มกัน

8. ต่อมหมวกไตส่วนนอก

สร้างฮอร์โมน : คอร์ทิซอล ควบคุมเมแทบอลิซึมของคาร์โบไฮเดรต ไขมัน เพิ่มระดับน้ำตาลในเลือด 

• แอลโดสเทอโรน : ควบคุมสมดุลน้ำ และแร่ธาตุ ควบคุมและสั่งไตให้ดูดน้ำกับโซเดียมเข้า และขับโพแทสเซียมออก การขาดแอลโดสเทอโรนจะทำให้ร่างกายสูญเสียน้ำ และโซเดียมไปพร้อมกับปัสสาวะ ทำให้ปริมาตรเลือดในร่างกายลดลง และอาจเสียชีวิตจากความดันต่ำ

9. ต่อมหมวกไตส่วนใน

สร้างฮอร์โมน : เอพริเนฟรินหรืออะดรีนาลีน และนอร์เอพิเนฟริน ช่วยตอบสนองต่อภาวะเครียดและภาวะคับขัน เช่น อาการตกใจจนสามารถขนโอ่งออกจากบ้านตอนเกิดไฟไหม้ ฮอร์โมนนี้จะทำให้ระดับน้ำตาลในเลือดสูง ใจเต้นเร็ว ความดันสูง เป็นต้น

10. ตับอ่อน

สร้างฮอร์โมน : อินซูลิน สร้างจากเซลล์บีตาช่วยลดระดับน้ำตาลในเลือดให้เป็นปกติ ถ้าเซลล์ที่สร้างอินซูลินถูกทำลาย จะทำให้ระดับน้ำตาลในเลือดสูงกว่าปกติและทำให้เป็นโรคเบาหวานได้ 

• กลูคากอน : สร้างจากเซลล์แอลฟา ทำหน้าที่ตรงข้ามกับอินซูลิน ดังนั้นเมื่อระดับน้ำตาลในเลือดต่ำกลูคากอนจะไปกระตุ้นการสลายตัวของไกลโคเจน ได้น้ำตาลกลูโคสแล้วปล่อยออกมา จึงทำให้ระดับน้ำตาลในเลือดเพิ่มมากขึ้น

11. อัณฑะ

สร้างฮอร์โมน : เทสโทสเทอโรน ทำให้เพศชายมีความสามารถในการสืบพันธ์ุ กระตุ้นการสร้างสเปิร์ม และควบคุมลักษณะเพศชาย เช่น มีลูกกระเดือก ชัด มีขนตามร่างกาย ไหล่กว้าง เป็นต้น

12. รังไข่

สร้างฮอร์โมน : อีสโทรเจน ทำให้เพศหญิงมีความสามารถในการสืบพันธ์ุ และควบคุมลักษณะเพศหญิง เช่น เสียงเล็ก สะโพกผาย เป็นต้น  

• โพรเจสเทอโรน : กระตุ้นการเจริญของเยื่อบุชั้นในผนังมดลูกให้หนาขึ้น เพื่อรองรับการฝังตัวของเอ็มบริโอ และลดการหดตัวของท่อนำไข่ ถ้าไม่มีการฝังตัวของเอ็มบริโอผนังมดลูกจะหลุดออกมาเป็นประจำเดือน

13. กระเพาะอาหาร

สร้างฮอร์โมน : หลั่งแกสทริน ทำหน้าที่ในการกระตุ้นการหลั่งเอนไซม์ และกรดไฮโดรคลอริกจากกระเพาะอาหาร

14. ไต

สร้างฮอร์โมน : อีรีโทรโพอิทิน ทำหน้าที่กระตุ้นการสร้างเซลล์เม็ดเลือดแดงจากไขกระดูก

15. ลำไส้เล็ก

สร้างฮอร์โมน : ซีครีทิน สร้างจากส่วนดูโอดินัม จะกระตุ้นตับอ่อนให้หลั่งโซเดียมไฮโดรเจนคาร์บอเนต ในขณะที่อาหารที่มีความเป็นกรดจากกระเพาะผ่านเข้าไปในดูโอดินัม

• คอลีซิสโทไคนิน : สร้างจากส่วนดูโอดินัม ทำหน้าที่กระตุ้นการบีบตัวของถุงน้ำดี และตับอ่อนให้หลั่งเอนไซม์

เมื่อฮอร์โมนลำเลียงไปถึงอวัยวะเป้าหมาย จะจับกับเซลล์เป้าหมายอย่างไร?

ฮอร์โมนที่แพร่ออกจากระบบหมุนเวียนเลือด และจะไปจับกับตัวรับที่เซลล์เป้าหมายที่มีความจำเพาะกับฮอร์โมนนั้น ๆ ฮอร์โมนจึงจะสามารถออกฤทธิ์ที่เซลล์เป้าหมายได้

ฮอร์โมนมีผลกับเซลล์เป้าหมายอย่างไรบ้าง?

ฮอร์โมนหนึ่งชนิดสามารถมีผลกับเซลล์เป้าหมายได้หลายชนิด และจะออกฤทธิ์ที่ต่างกัน เช่น 

• ถ้าอินซูลินจับกับตัวรับเซลล์ที่ตับ จะยับยั้งการสร้างกลูโคส และกระตุ้นสร้างไกลโคเจน
• ถ้าอินซูลินจับกับตัวรับที่เซลล์ไขมันจะนำกลูโคสไปใช้ในการสังเคราะห์ลิพิด เป็นต้น

นอกจากนี้ฮอร์โมนต่างชนิดกัน ยังมีการทำงานที่ประสานกัน ทำให้เกิดการตอบสนองเพื่อรักษาดุลยภาพของร่างกาย โดยออกฤทธิ์ตรงข้ามกัน เช่น

• ระดับแคลเซียมในเลือดสูง > แคลซิโทนิน > กระตุ้นสะสมแคลเซียมที่กระดูก
• ระดับแคลเซียมในเลือดต่ำ > พาราทอร์โมน > เพิ่มการสลายแคลเซียมออกจากกระดูก

การรักษาสมดุลของฮอร์โมน

การรักษาดุลยภาพของร่างกายด้วยฮอร์โมนมีความเกี่ยวข้องกับการสร้าง การลำเลียง และการตอบสนองของอวัยวะเป้าหมาย โดยร่างการต้องควบคุมการหลั่งฮอร์โมนของต่อมไร้ท่อ การควบคุมการหลั่งฮอร์โมนจะมีรูปแบบการควบคุมโดยวิธีการควบคุมแบบป้อนกลับ มี 2 แบบ

1. แบบป้อนกลับยับยั้ง : ฮอร์โมนที่หลั่งออกมาจะมีผลยับยั้งต่อมไร้ท่อที่กระตุ้นการหลั่งฮอร์โมน

ตัวอย่าง

ระดับแคลเซียมในเลือดต่ำ > ต่อมพาราไทรอยด์ > หลั่งพาราทอร์โมน > แคลเซียมสลายออกจากกระดูก > ระดับแคลเซียมในเลือดปกติ > ยับยั้งพาราไทรอยด์ไม่ให้หลั่งพาราทอร์โมน

2. แบบป้อนกลับกระตุ้น : ฮอร์โมนที่หลั่งออกมามีผลไปกระตุ้นการสร้าง หรือหลั่งฮอร์โมนนั้นมากขึ้น

ตัวอย่าง

ระดับไทรอกซินต่ำ > ไฮโพทาลามัส > หลั่ง TRH > ต่อมใต้สมองส่วนหน้า > หลั่ง TSH > กระตุ้นต่อมไทรอยด์ > สร้างไทรอกซิน > ไทรอกซินในเลือดปกติ > ยับยั้งการหลั่ง TRH และ TSH

รู้จักการทำงานของระบบต่อมไร้ท่อกันไปแล้ว น้อง ๆ เป็นอย่างไรกันบ้างคะ? และ “รู้ไว้เผื่อออกสอบ” ครั้งหน้าจะเป็นเรื่องอะไร ฝากน้อง ๆ รอติดตาม และคอมเมนต์ด้านล่างกันได้เลยนะคะ