รวมให้แล้ว! อนุสัญญาสิ่งแวดล้อม ออกสอบบ่อย พร้อมทริคช่วยจำ

เนื่องจากวันที่ 5 มิถุนายน ของทุกปี เป็น ‘วันสิ่งแวดล้อมโลก (World Environment Day)’ วันนี้คอลัมน์ ‘รู้ไว้เผื่อออกสอบ’ จะพาน้องๆ ทุกคนไปทำความรู้จักกับ ‘อนุสัญญาสิ่งแวดล้อม’ กันค่ะ เหตุผลที่ต้องรู้จักอนุสัญญาสิ่งแวดล้อม เพราะในหลักสูตรมีมาตรฐานการเรียนรู้ว่า ผู้เรียนต้องระบุมาตรการป้องกันและแก้ไขปัญหา บทบาทขององค์การและการประสานความร่วมมือทั้งในประเทศและนอกประเทศเกี่ยวกับกฎหมายสิ่งแวดล้อม รวมถึงการจัดการทรัพยากรธรรมชาติและสิ่งแวดล้อมให้ได้นั่นเอง นอกจากนี้ ก็ยังเป็นหัวข้อที่ข้อสอบ A-Level วิชาสังคม นำมาออกสอบบ่อยอีกด้วยค่ะ

อนุสัญญาคืออะไร?

อนุสัญญา  (Convention) คือ ความตกลงระหว่างประเทศ (รัฐกับรัฐ/รัฐกับองค์การระหว่างประเทศ/องค์การระหว่างประเทศกับองค์การระหว่างประเทศ) ที่จัดทำขึ้นเป็นลายลักษณ์อักษร ซึ่งอยู่ภายใต้ข้อบังคับของกฎหมายระหว่างประเทศ โดยมุ่งก่อให้เกิดสิทธิและพันธะทางกฎหมายแก่ประเทศที่เข้าร่วม ซึ่งอนุสัญญาอาจมีชื่อเรียกได้หลายอย่างขึ้นกับองค์ประกอบและปัจจัย เช่น  

• สนธิสัญญา (Treaty) / ความตกลง (Agreement) / บันทึกความเข้าใจ (Memorandum of Understanding - MoU)
• อนุสัญญา (Convention) มักใช้ในกรณีการจัดทำความตกลงพหุภาคี
• พิธีสาร (Protocol) มักใช้ในกรณีที่เป็นการแก้ไขเพิ่มเติมความตกลงเดิมที่มีอยู่แล้ว
• ข้อตกลง (Arrangement) มักใช้ในกรณีที่เป็นการทำความตกลงย่อย เสริมจากความตกลงหลักที่มีอยู่แล้ว
• กฎบัตร (Charter) มักใช้ในกรณีที่เป็นความตกลงจัดตั้งองค์การระหว่างประเทศ
• หนังสือแลกเปลี่ยน (Exchange of Notes) ต้องมีสองฉบับขึ้นไปประกอบกันเป็นความตกลง

ทั้งนี้ ตามหลักกฎหมายระหว่างประเทศ ไม่ว่าจะเรียกชื่อไหนก็ตาม หากเข้าหลักเกณฑ์องค์ประกอบตามที่ระบุไว้ข้างต้นก็ถือเป็นสนธิสัญญาทั้งหมดค่ะ  

ทำไมต้องมีอนุสัญญาระหว่างประเทศด้านสิ่งแวดล้อม?

ตั้งแต่อดีตจนถึงปัจจุบันเรามักจะได้ยินเรื่องปัญหาด้านสิ่งแวดล้อมมาโดยตลอด ซึ่งนับวันก็ยิ่งทวีความรุนแรงมากขึ้นเรื่อยๆ บางปัญหาอาจเกิดขึ้นแค่ประเทศใดประเทศหนึ่ง แต่ก็ยังมีอีกหลายปัญหาที่ส่งผลกระทบข้ามประเทศเหมือนกัน เพราะระบบนิเวศของโลกเราเชื่อมโยงกัน เมื่อเกิดปัญหาก็ย่อมส่งผลกระทบต่อเนื่องกัน เช่น ปัญหาโลกร้อน การลักลอบค้าสิ่งมีชีวิตระหว่างประเทศ ฯลฯ ดังนั้น การที่จะทำให้ปัญหาสิ่งแวดล้อมเหล่านี้ลดลงได้ จึงจำเป็นต้องอาศัยความร่วมมือจากทุกประเทศทั่วโลก เพื่อหาแนวทางการแก้ไขที่เป็นรูปธรรมชัดเจน

โดยอนุสัญญาสิ่งแวดล้อมถูกจัดทำขึ้นเพื่อให้ประเทศต่างๆ ที่เข้าร่วม ได้ร่วมมือกันแก้ไขปัญหาทรัพยากรธรรมชาติและสิ่งแวดล้อมที่ทั่วทั้งโลกกำลังเผชิญอยู่ โดยข้อตกลงเหล่านี้มักมีความเชื่อมโยงกันทั้งในแง่ปัญหา สาเหตุ ผลกระทบ และการดำเนินการแก้ไขปัญหา ซึ่งข้อมูลของข้อตกลงต่างๆ จะถูกนำมาใช้ประโยชน์ เพื่อให้ทุกประเทศที่เข้าร่วมสามารถเตรียมการรองรับผลกระทบทั้งทางบวกและทางลบที่จะเกิดขึ้นในประเทศของตน และเพื่อให้การดำเนินงานตามข้อตกลงเป็นไปได้อย่างมีประสิทธิภาพ ป้องกันความขัดแย้งและการดำเนินงานที่ซับซ้อนนั่นเองค่ะ

สำหรับอนุสัญญาระหว่างประเทศด้านสิ่งแวดล้อมที่มักจะพบในข้อสอบ สามารถแบ่งออกเป็น 3 ด้านหลักๆ ได้แก่ การเปลี่ยนแปลงสภาพภูมิอากาศ, การอนุรักษ์ทรัพยากรธรรมชาติ และความหลากหลายทางชีวภาพ, การจัดการของเสีย มลพิษ และสารเคมีอันตราย ซึ่งในแต่ละด้านจะมีอนุสัญญาที่เกี่ยวข้องแตกต่างกันออกไป ดังนี้

หมายเหตุ : อนุสัญญาที่มีเครื่องหมายดอกจันทน์ (*) ด้านหน้า เป็นอนุสัญญาที่เจอบ่อยในข้อสอบดังนั้น ควรเน้นจำอนุสัญญาเหล่านั้นเป็นพิเศษ

อนุสัญญาสิ่งแวดล้อมด้านการเปลี่ยนแปลงสภาพภูมิอากาศ

1.กรอบอนุสัญญาสหประชาชาติว่าด้วยการเปลี่ยนแปลงสภาพภูมิอากาศ (United Nations Framework Convention on Climate Change : UNFCCC)

เป็นอนุสัญญา “กรอบการทำงาน” ที่จัดทำขึ้นเพื่อให้ประเทศที่เข้าร่วมรักษาระดับความเข้มข้นของปริมาณก๊าซเรือนกระจกในชั้นบรรยากาศให้อยู่ในระดับที่ปลอดภัย  ที่เป็นตัวการหลักในการทำให้เกิดภาวะโลกร้อน  เพื่อให้ระบบนิเวศเกิดความสมดุล และเป็นการป้องกันผลกระทบที่รุนแรงต่อการผลิตอาหาร และการพัฒนาเศรษฐกิจอย่างยั่งยืน  

2.พิธีสารเกียวโต (Kyoto protocol)  

เป็นพิธีสารที่จัดตั้งขึ้นภายใต้กรอบอนุสัญญาสหประชาชาติว่าด้วยการเปลี่ยนแปลงสภาพภูมิอากาศ เดิมที UNFCCC  มีการเรียกร้องให้กลุ่มประเทศอุตสาหกรรมลดการปล่อยก๊าซเรือนกระจกให้เหลือเท่ากับระดับในปี พ.ศ. 2533 ภายใน พ.ศ. 2543 แต่มีการคาดการณ์ว่าระยะเวลาไม่เพียงพอ จึงนำมาสู่การประชุม และเกิดพิธีสารเกียวโต ใน พ.ศ. 2540 ตามมา  

โดยพิธีสารฯ นี้มีจุดประสงค์หลัก คือ ให้ประเทศที่เข้าร่วมลดปริมาณการปล่อยก๊าซเรือนกระจก ประกอบด้วย คาร์บอนไดออกไซด์, มีเทน, ไนตรัสออกไซด์, ซัลเฟอร์เฮกซะฟลูออไรด์, ก๊าซในกลุ่มไฮโดรฟลูโอโรคาร์บอน (HFCs) และเปอร์ฟลูออโรคาร์บอน (PFCs)  

*3.ความตกลงปารีส (Paris Agreement)

เป็นความตกลงตามกรอบอนุสัญญา UNFCCC ซึ่งเป็นส่วนขยายและเพิ่มเติม ต่อจากพิธีสารเกียวโต เพื่อกำหนดมาตรการลดการปล่อยก๊าซเรือนกระจก เนื่องจากพิธีสารเกียวโตมีข้อจำกัดที่ไม่สามารถแก้ปัญหาการเปลี่ยนแปลงสภาพอากาศได้อย่างเต็มที่ เพราะสหรัฐอเมริกาประเทศที่ปล่อยก๊าซเรือนกระจกเป็นอันต้นของโลก  ไม่ได้เข้าร่วมของพิธีสารฉบับนี้ จึงได้นำไปสู่การเจรจาข้อตกลงใหม่  

โดยความตกลงปารีสมีวัตถุประสงค์สำคัญ คือ จำกัดการเพิ่มขึ้นของอุณหภูมิเฉลี่ยของโลกให้ต่ำกว่า 2 องศาเซลเซียส และพยายามควบคุมการเพิ่มขึ้นของอุณหภูมิไม่ให้เกิน 1.5 องศาเซลเซียส เมื่อเทียบกับอุณหภูมิในยุคก่อนปฏิวัติอุตสาหกรรม เพื่อลดความเสี่ยงและผลกระทบจากการเปลี่ยนแปลงของสภาพภูมิอากาศ  

*4.อนุสัญญาเวียนนา (Vienna Convention)

เป็นอนุสัญญาที่จัดตั้งขึ้นเพื่อให้นานาประเทศร่วมกันหาวิธีป้องกันชั้นโอโซนในบรรยากาศไม่ให้ถูกทำลาย และร่วมกันแก้ไขปัญหาสิ่งแวดล้อมที่เกิดจารูโหว่ของชั้นโอโซน โดยสนับสนุนให้เกิดการวิจัย การเฝ้าสังเกตการณ์ชั้นโอโซนอย่างเป็นระบบ และความร่วมมือในการแลกเปลี่ยนข่าวสารระหว่างประเทศต่างๆ อีกด้วย

*5.พิธีสารมอนทรีออล (Montreal Protocol)

เป็นพิธีสารว่าด้วยสารทำลายชั้นบรรยากาศโอโซน ที่จัดทำขึ้นเพื่อควบคุม ป้องกัน ยับยั้ง ให้ลดการผลิตสารเคมีที่ส่งผลเสียต่อชั้นบรรยากาศโลก ได้แก่ สาร CFCs (ตู้เย็น แอร์ สีสเปรย์) สารฮาลอน (ถังดับเพลิง) และเมทิลโบรไมด์ (ยาฆ่าแมลง) เพื่อรักษาโอโซนให้คงอยู่ต่อไป เนื่องจากถ้าไม่มีชั้นโอโซนที่คอยสะท้อนรังสี UV ก็จะก่อให้เกิดอันตรายต่อสิ่งมีชีวิต และทำให้มนุษย์เรามีโอกาสที่จะเป็นมะเร็งผิวหนังมากขึ้น โดยในพิธีสารฯ นี้จะมีการจำแนกสารทำลายชั้นโอโซนออกเป็นกลุ่มๆ และเป็นแบ่งตารางเวลาที่บอกจำนวนปีว่าการผลิตสารเหล่านี้ต้องยุติลงและหมดสิ้นภายในปีไหนบ้าง  

อนุสัญญาสิ่งแวดล้อมด้านการอนุรักษ์ทรัพยากรธรรมชาติ และความหลากหลายทางชีวภาพ

*1.อนุสัญญาความหลากหลายทางชีวภาพ (Convention on Biological Diversity - CBD)  

เป็นอนุสัญญาที่จัดทำขึ้นเพื่อให้รัฐบาลทุกประเทศ พัฒนาประเทศโดยไม่ละเลยการอนุรักษ์สิ่งแวดล้อมและทรัพยากรธรรมชาติ โดยมีวัตถุประสงค์หลัก 3 ข้อ คือ เพื่ออนุรักษ์ความหลากหลายทางชีวภาพ, เพื่อใช้ประโยชน์จากความหลากหลายทางชีวภาพอย่างยั่งยืน และเพื่อแบ่งปันผลประโยชน์ที่ได้จากการใช้ทรัพยากรพันธุกรรมอย่างเท่าเทียมและยุติธรรม  

2.สนธิสัญญาระหว่างประเทศว่าด้วยทรัพยากรพันธุกรรมพืชเพื่ออาหารและการเกษตร (International Treaty on Plant Genetic Resources for Food and Agricultural: ITPGR)      

เป็นสนธิสัญญาที่จัดทำขึ้นเพื่อการอนุรักษ์และการใช้ประโยชน์ทรัพยากรพันธุกรรมพืช เพื่ออาหารและการเกษตรที่ยั่งยืน และการแบ่งปันผลประโยชน์ซึ่งเกิดจากการใช้ทรัพยากรนั้นอย่างเป็นธรรมและเท่าเทียมกัน โดยสอดคล้องกับอนุสัญญาว่าด้วยความหลากหลายทางชีวภาพ แต่สนธิสัญญาฯ นี้ จำกัดขอบเขตเฉพาะเรื่อง “ทรัพยากรพันธุกรรมพืชเพื่ออาหารและการเกษตร” เท่านั้น  

ในขณะที่อนุสัญญาว่าด้วยความหลากหลายทางชีวภาพ (CBD) จะมีขอบเขตครอบคลุมความหลายหลายทางชีวภาพทั้งหมดทุกประเภท แต่ไม่ครอบคลุมเกี่ยวกับเรื่องทรัพยากรพันธุกรรมพืชที่อยู่นอกถิ่นที่อยู่ (ex situ collection) และเรื่องสิทธิของเกษตรกรเป็นการเฉพาะ จึงอาจถือว่าสนธิสัญญาฯ นี้เป็นส่วนเสริมของอนุสัญญาว่าด้วยความหลากหลายทางชีวภาพนั่นเอง

*3.อนุสัญญาแรมซาร์ หรืออนุสัญญาว่าด้วยพื้นที่ชุ่มน้ำ (Ramsar Convention on Wetlands)

 เป็นอนุสัญญาที่จัดทำขึ้นเพื่อการอนุรักษ์แหล่งที่อยู่อาศัยที่เป็นพื้นที่ชุ่มน้ำ เดิมทีมีวัตถุประสงค์เพื่อการอนุรักษ์และการใช้ประโยชน์พื้นที่ชุ่มน้ำ ซึ่งถือว่าเป็นการอนุรักษ์ถิ่นที่อยู่อาศัยของนกน้ำ ต่อมาได้มีการขยายขอบเขตการดำเนินการของอนุสัญญาฯ ให้ขยายครอบคลุมกว้างขึ้นโดยเน้นการอนุรักษ์และยับยั้งการลดลงของพื้นที่ชุ่มน้ำในโลก และสนับสนุนให้มีการใช้ประโยชน์อย่างชาญฉลาด

*4.อนุสัญญาว่าด้วยการค้าระหว่างประเทศซึ่งชนิดสัตว์ป่าและพืชป่าที่ใกล้สูญพันธุ์ (The Convention on International Trade in Endangered Spcies of Wild Fauna and Flora : CITES)

มีอีกหนึ่งชื่อเรียกว่า อนุสัญญาวอชิงตัน (Washington Convention) เป็นอนุสัญญาที่จัดทำขึ้นเพื่ออนุรักษ์และคุ้มครอง เน้นทรัพยากรสัตว์ป่าและพืชป่าที่ใกล้จะสูญพันธุ์ หรือมีการคุกคาม ทำให้ปริมาณร่อยหรอจนอาจเป็นเหตุให้สูญพันธุ์ โดยใช้ระบบควบคุมและตรวจสอบการค้าระหว่างประเทศ ทั้งในรูปของการส่งออกและนำเข้าสัตว์ป่า พืชป่า และผลิตภัณฑ์ รวมถึงการนำเข้ามาจากทะเล

สาเหตุที่ ต้องมี CITES เนื่องมาจากการค้าสัตว์ป่าและพืชป่าทั่วโลก มีปริมาณและมูลค่าสูง และมีผลกระทบทั้งทางตรงและทางอ้อม ต่อทรัพยากรของพันธุ์ไม้และสัตว์ป่าในธรรมชาติ ลดจำนวนลงอย่างรวดเร็ว จนบางชนิดใกล้สูญพันธุ์  

5.อนุสัญญาว่าด้วยการคุ้มครองมรดกโลกทางวัฒนธรรมและทางธรรมชาติ หรืออนุสัญญาคุ้มครองมรดกโลก (The World Heritage Convention)

เป็นอนุสัญญาที่จัดทำขึ้นเพื่อการอนุรักษ์และจัดการมรดกทางวัฒนธรรมและทางธรรมชาติ ที่ทรงคุณค่าโดดเด่นของโลก ทั้งที่มนุษย์สร้างขึ้นและจากแหล่งธรรมชาติ โดยคำนึงถึงการอนุรักษ์ที่มีประสิทธิภาพ ทั้งด้านกฎหมาย วิทยาศาสตร์ เทคโนโลยี การบริหารจัดการ และการสนับสนุนงบประมาณ เพื่อสงวนรักษาคุ้มครองและส่งเสริมมรดกทางวัฒนธรรมและธรรมชาติที่มีความสำคัญต่อมวลมนุษยชาติให้คงอยู่ต่อไป  

อนุสัญญาสิ่งแวดล้อมด้านการจัดการของเสีย มลพิษ และสารเคมีอันตราย  

*1.อนุสัญญาบาเซลว่าด้วยการควบคุมการเคลื่อนย้ายข้ามแดนของเสียอันตรายและการกำจัด (Basel Convention on the Control of Transboundary Movements of Hazardous Wastes and Their Disposal)  

เป็นอนุสัญญาที่จัดทำขึ้นเพื่อควบคุมการเคลื่อนย้ายและการกำจัดของเสียอันตรายข้ามแดน ทั้งนำเข้า ส่งออก และวิธีกำจัดให้มีความปลอดภัย ไม่ก่อให้เกิดผลกระทบต่อสุขภาพอนามัยและสิ่งแวดล้อม  อีกทั้งเพื่อป้องกันปัญหาการลักลอบนำของเสียอันตรายไปทิ้ง หรือกำจัดทำลายในประเทศด้อยพัฒนา และการป้องกันการขนส่งที่ผิดกฎหมาย

โดยกำหนดให้มีการแจ้งข้อมูลล่วงหน้า และไม่อนุญาตให้เริ่มการเคลื่อนย้ายข้ามแดนจนกว่าจะได้รับการยินยอมจากรัฐผู้นำเข้า และรัฐที่นำผ่านแดน รวมทั้งต้องจัดให้มีเอกสารการเคลื่อนย้าย การบรรจุหีบห่อ การติดฉลาก และการขนส่งด้วยวิธีการที่กำหนดตามมาตรฐานสากล ตลอดจนต้องมีการประกันภัย พันธบัตรหรือหลักประกันทางการเงิน และต้องรับผิดชอบในการนำกลับของเสียภายใน 30 วัน หากไม่สามารถดำเนินการได้ตามข้อตกลง ถือเป็นการลักลอบเคลื่อนย้ายข้ามแดนอย่างผิดกฎหมาย

*2.อนุสัญญารอตเตอร์ดัมว่าด้วยกระบวนการแจ้งข้อมูลสารเคมีล่วงหน้าสำหรับสารเคมีอันตรายและสารเคมีป้องกันกำจัดศัตรูพืชและสัตว์บางชนิดในการค้าระหว่างประเทศ (Rotterdam Convention on the Prior Informed Consent Procedure for Certain Hazardous Chemicals and Pesticides in International Trade : PIC)  

เป็นอนุสัญญาที่จัดทำขึ้นเพื่อปกป้องสุขภาพอนามัยของมนุษย์และสิ่งแวดล้อมจากอันตรายของสารเคมี และส่งเสริมการใช้สารเคมีอย่างปลอดภัยต่อสิ่งแวดล้อม  โดยจะเน้นควบคุมการนำเข้า และส่งออกสารเคมีอันตรายต้องห้าม หรือจํากัดการใช้อย่างเข้มงวด และสูตรผสมของสารเคมีป้องกันและกำจัดศัตรูพืชและสัตว์ที่เป็นอันตรายอย่างร้ายแรง โดยได้กำหนดรายชื่อสารเคมีที่ควบคุมภายใต้อนุสัญญา  

3.อนุสัญญาสตอกโฮล์มว่าด้วยสารมลพิษที่ตกค้างยาวนาน (Stockholm Convention on Persistent Organic Pollutants)  

เป็นอนุสัญญาที่จัดทำขึ้นเพื่อคุ้มครองสุขภาพอนามัยของมนุษย์และสิ่งแวดล้อมจากสารมลพิษที่ตกค้างยาวนาน โดยการลดหรือเลิก การผลิต การใช้ และการปลดปล่อยสารมลพิษที่ตกค้างยาวนาน ซึ่งเป็นกลุ่มสารประกอบอินทรีย์ซึ่งย่อยสลายได้ยาก มีคุณสมบัติเป็นพิษต่อมนุษย์และสัตว์ ตกค้างยาวนาน สะสมได้ในเนื้อเยื่อไขมันของมนุษย์เเละสัตว์ และสามารถเคลื่อนย้ายได้ไกลในสิ่งแวดล้อม

ลงนามอนุสัญญาแล้วต้องทำอะไรต่อ?

หลังจากแต่ละประเทศได้เข้าร่วมลงนามในอนุสัญญาแล้วก็จะต้องดำเนินงานตามข้อตกลงในแต่ละอนุสัญญาที่ได้กำหนดไว้ เช่น อนุสัญญาสหประชาชาติว่าด้วยการเปลี่ยนแปลงสภาพภูมิอากาศ (UNFCCC) ประเทศที่เข้าร่วมจะต้องมีการแลกเปลี่ยนข้อมูลด้านการเปลี่ยนปลงสภาพอากาศ และดำเนินการลดปริมาณการปล่อยก๊าซเรือนกระจก ควบคู่ไปกับแลกเปลี่ยนข้อมูลความก้าวหน้าเป็นระยะๆ ว่าสามารถลดปริมาณก๊าซเรือนกระจกไปได้มากน้อยแค่ไหน รวมถึงส่งเสริมสนับสนุนการแลกเปลี่ยนเทคโนโลยีด้านการลดก๊าซเรือนกระจก

สำหรับคอลัมน์ ‘รู้ไว้เผื่อออกสอบ’ บทความต่อไปจะเป็นเรื่องราวเกี่ยวกับอะไร ฝากติดตามกันด้วยนะคะ หรือถ้าน้องๆ มีเรื่องราวน่าสนใจเรื่องไหน ที่อยากให้นำมาเล่า หรือแจกทริคการจำ ก็สามารถคอมเมนต์เอาไว้ด้านล่างได้เลย!